Internetowy Ogród - z pasji do Ogrodnictwa

Opis

Garbniki roślinne są związkami organicznymi ^[1,4], które charakteryzują się cierpkim oraz ściągającym smakiem ^[1]. Za najważniejszą właściwość garbników uznaje się zdolność do tworzenia trwałych połączeń z białkami ^[1]. Połączenia te są trudno rozpuszczalne (w wodzie) i niepęczniejące, a także zapobiegają rozkładowi mikrobiologicznemu materii organicznej, dzięki czemu wykorzystywane są do garbowania i wyprawiania skór ^[1]. Garbniki występują w różnych częściach roślin; korze, korzeniach, liściach, u około 300 gatunków. Garbniki spotykane są także w różnych ilościach w owocach (jabłka, gruszki) i warzywach.

Zastosowanie garbników

Zastosowanie wynika z właściwości garbników, czyli zdolności do tworzenia związków z białkami. Garbniki stosuje się w garbarstwie, w lecznictwie ^[1], ziołolecznictwie (medycynie naturalnej), farmacji ^[], jako środki barwiące (barwierstwo, farbierstwo) ^[1].

Garbniki roślinne stosuje się w lecznictwie na zewnątrz (skóra, rany, płukanki, pędzlowania) lub wewnątrz organizmu (biegunki, nieżyt jelit, odtrutki) ^{[zbiorcze 1]}. Wykazują działanie przeciwzapalne, ściągające ^[1], przeciwbakteryjne (szczególnie na gram- b.) i przeciwwirusowe ^[4,5]. Garbniki mogą posłużyć za naturalny antybiotyk ^[5]! Osuszają skórę i garbują powierzchniowo błony śluzowe ^[1,4], przyspieszając gojenie się ran (tutaj koagulacja krwinek również pomaga), hamują krwawienia i zapobiegają rozwojowi mikroorganizmów. Garbniki stosowane w małej ilości hamują biegunki, natomiast podane w zbyt dużej ilości wzmagają biegunki ^[1]. Dodatkowo garbniki ograniczają nadmierną potliwość ^[1].

W surowcach zielarskich garbniki uważane są za substancję czynną lub produkt uboczny, który jest w stanie wykazać działanie synergiczne z innymi lekami ^[5]

Funkcja garbników u roślin

Garbniki gromadzą się w większej ilości w tkankach porażonych przez mikroorganizmy, dlatego uważa się, że garbniki u roślin pełnią funkcję ochronną ^[4]. Dodatkowo, garbniki w roślinie mogą pełnić funkcję materiału zapasowego.

Właściwości fizyczne

Garbniki są substancjami stałymi ^[], rozpuszczalnymi w wodzie, alkoholu (domyślnie etylowym) ^[1,4] i acetonie, słabiej rozpuszczają się w eterze i chloroformie ^[]. Garbniki są podatne na utlenianie ^[4].

Właściwości chemiczne

Masa cząsteczkowa garbników waha się od 500-3000 u. Roztwory zawierające garbniki posiadają kwaśny odczyn (pH 3-5) ^[]. Garbniki w połączeniu z jonami metali ciężkich (miedzią, ołowiem) wytrącają się w postaci osadów ^[1,5]. Garbniki z jonami metali mogą dawać reakcje barwne ^[1,4]. Powodują aglutynację krwinek czerwonych ^[1]. Garbniki wytrącają białka, alkaloidy, kwas arsenowy, metale ciężkie i inne, dlatego mogą być używane przy zatruciach wspomnianymi szkodliwymi substancjami ^{[zbiorcze 1,4,5]}. Powstałe w żołądku strąty garbnikowo-alkaloidowe powinno się usunąć środkami przeczyszczającymi lub płukaniem żołądka ^[5]

Z taniną i kwasem taninowym nie reagują następujące alkaloidy: kokaina, nikotyna, fizostygmina, atropina, morfina oraz metale: arsen, antymon i rtęć ^[5]

Podział garbników

Garbniki ze względu na budowę chemiczną dzieli się na dwie grupy: hydrolizujące i niehydrolizujące ^[1,4] (nazywane czasami skondensowanymi)

Garbniki hydrolizujące - są to estry kwasów fenolowych z cukrami. W obecności kwasów, zasad i enzymów rozpadają się na składniki podstawowe. Garbniki hydrolizujące z solami żelazowymi (np. FeCl₃) barwią się na kolor niebieski lub niebiesko-czarny. Garbniki hydrolizujące dzieli się na dwie podgrupy; galotaniny i elagotaniny.

Galotaniny hydrolizują do kwasu galusowego i m-digalusowego oraz cukru. Do galotanin należy np. glukogalina, która nie wykazuje właściwości garbujących. Galotaniny zbudowane są najczęściej z 5 lub 6 wspomnianych wcześniej cząsteczek kwasów, które estryfikują grypy hydroksylowe (-OH) cukru. Takie cząsteczki nazywane są pentagaloilo- lub heksagaloilotaninami i mogą występować w tkaninie chińskiej, tureckiej i liściach sumaku.

Garbniki hydrolizujące, galotaniny wykorzystywane są dość często w ziołolecznictwie ^[5]

Elagotaniny hydrolizują do cukrów i kwasów: elagowego i innych o podobnej budowie. Elagotaniny, ze względu na obecność kwasu elagowego (nie ulega hydrolizie), uważa się za częściowo hydrolizujące.

Garbniki niehydrolizujące - w tej grupie spotyka się najczęściej garbniki katechinowe ^[1]. Nie ulegają hydrolizie, ponieważ cząsteczki połączone są atomami węgla. Przy obecności soli żelazowych barwią na kolor zielony ^[1]. Utlenione garbniki niehydrolizujące mogą nadawać czerwonobrunatną barwę korze oraz niektórym owocom i nasionom ^[1].

Mechanizm działania garbników

Lecznicze właściwości garbników wynikają ze zdolności do tworzenia mocnych wiązań z grupami aminowymi (−NH2,−NHR, −NR'R) białek. Takie kompleksy garbnikowo-białkowe są nierozpuszczalne w wodzie, a ponadto mogą koagulować, czyli zmienić swój stan z zolu na żel. Odpowiednia ilość garbników jest w stanie ściąć białko na powierzchni ran, a także przerwanych błon śluzowych, i wytworzyć zbity skrzep, który nie przepuszcza wody. Skrzep ten zapobiega zmiękczaniu niżej położonych tkanek przez wodę oraz chroni te tkanki przed uszkodzeniami przez czynniki zewnętrzne. Garbniki powodują również odwodnienie włókien nerwowych, działają znieczulająco w miejscu zranienia oraz w przypadku wystąpienia stanów zapalnych. W niewielkiej ilości garbniki są w stanie przeniknąć wgłąb rany i obkurczają naczynia krwionośne, uszczelniają ściany naczyń włosowatych, hamują syntezę peptydów tkankowych, działanie histaminy i ruchy leukocytów, przez co wykazują wpływ przeciwwysiękowy, przeciwobrzękowy i przeciwzapalny. Garbniki ścinają białka krwi i prowadzą do powstania skrzepów włóknikowych, które utrudniają przenikanie toksyn pochodzenia bakteryjnego wgłąb skóry i do układu krążenia. W układzie pokarmowym garbniki prowadzą do zahamowania wchłaniania toksyn powstałych w wyniku działalności bakterii. Garbniki prowadzą do zaparcia poprzez spowolnienie właściwości wydzielniczych błony śluzowej żołądka i jelit^[5]

Garbniki jako lek

Garbniki stosuje się głównie jako leki uzupełniające przy oparzeniach, sączących egzem, przewlekłych krwawieniach, opryszczkach, wyprzeniach, zranieniach, zapaleniach jamy ustnej, w schorzeniach dystalnych odcinków przewodu pokarmowego, pęknięć zwieracza odbytu, guzów krwawniczych, nieżytów odbytnicy, przewlekłych upławach ^[5].

Zastrzeżenia

Zbyt duża ilość taniny zastosowana w miejsce zranienia może przeniknąć do układu krążenia i spowodować uszkodzenia naczyń kapilarnych, stłuszczenia i ogniska martwicze w okolicach wątroby ^[5]

Tanalbina (Tanninum albuminatum, białczan taniny) stosowana jest jako lek ściagąjący i przeciwbakteryjny, który podawany jest doustnie w przypadku wystąpienia w nieżytach żołądka i w biegunce. Czasami tanalbina może wywoływać wymioty, zaparcia, kolkę żołądkową i jelitowej, a zbyt duże dawki prowadzą do uszkodzenia błony śluzowej żołądka i jelit. W ostrych zatruciach tanalbiną należy przeprowadzić płukanie żołądka i jelit, a także podać leki osłaniające ^[5]

Rośliny zawierające garbniki ^[zb.5]

Dąb szypułkowy Quercus robur	Chinowiec czerwonawy Cinchona succirubra
Rdest ptasi Polygonum aviculare i Rdest wężownik P. bistorta	Świerk
Dąb bezszypułkowy Quercus sessilis	Jodła
Kalina koralowa Vibrunum opulus	Kruszyna pospolita Frangula alnus
Brzoza brodawkowa Betula pendula	Brzoza omszona Betula pubescens
Sumak np. Rhus semialata (20-30% garbników)	Podbiał pospolity Tussilago farfara
drewno kwebracha (38% światowej prod.)	Lulek czarny Hyoscyamus niger
Orzech włoski Juglans regia	Mięta pieprzowa Mentha xpiperita
Bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata	drewno akacji indyjskiej Acacia catechu i australijskiej
Szałwia lekarska Salvia officinalis	Babka lancetowata Plantago lanceolata
Herbata	Mącznica lekarska Arctostaphylos uva ursi
Borówka czernica Vaccnium myrtillus	Arnika górska Arnika montana
Lawenda wąskolistna Lavandula angustifolia	Bez czarny Sambucus nigra
Kopytnik pospolity Asaraum europaeum	Dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum
Krwawnik pospolity Achillea millefolium	Dąb Quercus infectoria
Tatarak zwyczajny Acorus calamus	Pięciornik Potentilla sp.

Źródło garbników roślinnych

Kwas taninowy, który jest powszechnie wykorzystywany w lecznictwie, pozyskiwany jest z dębianek (galasów) - patologicznych narośli na liściach dębów, powstałych w wyniku działalności pasożytniczych owadów. Tanina turecka pochodzi z dębianek z dębów Quercus infectoria, zaatakowanych przez błonkówkę Andricus infectoria, natomiast tanina chińska pochodzi z dębianek liści sumaku Rhus semialata, powstałych w wyniku działalności mszyc Aphis sinensis . W Polsce na liściach dębów też można znaleźć dębianki (galasy), które spowodowane są obecnością żerujących w nich larw błonkówki Andricus kollari. Dębianki z dębów rosnących w Polsce zawierają mniej tanin niż dębianki z Turcji, czy Chin ^[5].