Nazwa gatunkowa: Orzech włoski - Juglans regia L. [1,2,4,5,7]
Angielska nazwa: English walnut [7]
Rodzina: Orzechowate - Juglandaceae [1,4,7]
Systematyka (kliknij, aby rozwinąć)
Morfologia
|
|
Orzech w parku (po lewej) Kraków, 20.5.2019 |
Wysokość: do 20 m [2,5], do 25 m [4].
Pokrój: drzewo o rozłożystej koronie [1,2,5].
Kwiaty: męskie - zebrane w kotkach przeginających się w dół, żeńskie - zebrane po kilka w gronach [zb. 1,5]. Kwiaty są wiatropylne. Kwitnienie w tym samym czasie, co rozwój liści [5].
Owoce: duży kulisty pestkowiec, z zieloną, mięsistą okrywą (egzokarp), wewnątrz której znajduje się twardy, zdrewniały, pofałdowany endokarp [4] oraz jądro - nasienie [5]. Zewnętrzna okrywa (egzokarp) zazwyczaj pęka po dojrzeniu owocu. Jądro owoców jest jadalne, zawiera dużo tłuszczów i białka [5].
Łodyga/Pień/Pędy: pień niski, średnicy do 2 m. Korowina szara, pozostaje przez długi czas gładka. Na starszych osobnikach korowina ciemnieje i zaczynają powstawać powstawać w niej głębokie bruzdy. Pędy bez włosków, barwy zielonoszarej. Pączki z gruczołowato owłosionymi łuskami. Pędy o dużej średnicy. Rdzeń pędów z widocznymi komorami [5].
Liście: ułożone skrętolegle [5], złożone, nieparzystopierzaste [2], listki podłużnie jajowate, szczytowy listek lekko ścięty [+]. Liście opadające na zimę. Roztarte liście wydzielają przyjemną woń [5].
Nasiona: jądra posiadają dwa duże dwudzielne liścienie. Podczaj kiełkowania liścienie pozostają pod ziemią [5].
Korzenie: korzeń palowy, u młodych osobników dość okazały [5], sięgający bardzo głęboko, nawet do 3 m [4?]. Główna masa korzeni mieści się na głębokości 40-50 cm [4].
Biologia
Długość życia rośliny: roślina wieloletnia, zimująca w polskich warunkach. Niektóre okazy w Turcji mają po 300-500 lat [4].
Typ rośliny: drzewo [1,2]
Kwitnienie: druga połowa maja (V) [4].
Pienność: roślina jednopienna; kwiaty męskie i żeńskie występują na tym samym osobniku [4].
Owocowanie: wrzesień-październik (IX-X) [2].
Rozmnażanie: generatywnie - poprzez nasiona [5].
Ekologia
Pochodzenie: południe Europy, Azja Mniejsza [2], nieokreślone pochodzenie [5].
Zasięg terytorialny: Azja Mniejsza, Azja Środkowa, Kaukaz, Chiny [1]
Siedliska:
Uprawa
Stanowisko: słoneczne [4,5], nie należy sadzić orzechów w zacienionych miejscach [5].
Podłoże: żyzne, głębokie, przewiewne, o odczynie zasadowym (rędzina, less)[5], o niezbyt wysokim poziomie wód gruntowych (nie płycej niż 180-200 cm) [4]. Orzechy można sadzić na lessach, rędzinach i glebach gliniastych i gliniasto-piaszczystych [5].
Nawadnianie:
Nawożenie:
Mrozoodporność: podczas zimy do -30°C. Po rozpoczęciu wegetacji, kwiaty i pędy mogą przemarzać na wiosnę gdy temperatura spadnie do -2°C [4].
Plenność: plon owoców w polskich warunkach waha się od 500-800 kg z hektara. Plenność zależy od wieku drzewa. W innych krajach plon orzechów z jednego hektara wynosi około 1 tony [4].
Orzechy charakteryzują się szybkim wzrostem w młodym wieku [5].
Orzechy sadzi się pojedynczo lub w grupie w zależności od przeznaczenia i dostępnej przestrzeni [5]
Orzech nie lubi przesadzania, a wysokie obcięcie korzenia palowego skutkuje uschnięciem rośliny [3].
Rozmnażanie: głównie z nasion [5], inne sposoby są mało wydajne lub bardzo skomplikowane [3]. Nasiona orzecha przechowuje się przez zimę w wilgotnym piasku i wysiewa się na wiosnę [5]
Zastosowanie
- Zielarstwo: roślina lecznicza [1,2], lecznictwo ludowe [2], roślina o właściwościach bakteriobójczych [1], roślina barwierska; do produkcji farb [1,4]
- Zielarstwo: roślina barwierska [1]
- Dendrologia : tereny zieleni: parki, zieleńce [5], czasami sadzone w dużych ogrodach (dają dużo cienia, miejsce pod koroną do odpoczynku) [3]
- Sadownictwo: roślina uprawiana na owoce
- Pomologia: Roślina uprawiana ze względu na jadalne, smaczne, i pożywne jądra owoców [4,5]
- Garbarstwo [4]
- Przemysł meblarski i galanteryjny [4,5].
- Wyrób specyficznego napoju alkoholowego - orzechówki, który poniekąd wykazuje właściwości lecznicze [3]
- Przemysł spożywczy i cukierniczy. Orzechów używa się do wielu potraw, przetworów i wypieków, a aromat pozyskany z orzechów stanowi jeden z cenniejszych aromatów cukierniczych[?]
Surowiec zielarski:
Liście orzecha Folium Juglandis [zb. 1,2]
Zielona naowocnia orzecha, całe niedojrzałe owoce [2].
Zbiór surowca zielarskiego:
Liście wraz z ogonkami zbiera się w czerwcu. Liście należy suszyć w temperaturze do 35°C [2].
Informacje dotyczące surowca zielarskiego:
Liście: nie mają wyraźnego zapachu, posiadają ściągający, gorzki smak [2].
Skład chemiczny surowca zielarskiego:
Liście oraz łupiny zawierają: garbniki galaktoninowe, pochodne kwasu elagowego, związki chinonowe i pochodna naftochinonu (juglon), flawonoidy (pochodne kemerolu i kwercetyny), witamina C (nawet kilkanaście razy więcej niż w owocach cytrusowych), karotenoidy, kwasy organiczne (kwas fenolowy), śladowe ilości olejku eterycznego [zbiorcze 1,2].
Zielona łupina posiada więcej garbników, związków chinonowych i witaminy C niż liście [2].
Działanie surowca zielarskiego:
Ściągające, przeciwbakteryjne, przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, odtruwające, przeciwbiegunkowe, obniżające poziom glukozy we krwi, zapobiegające nadmiernemu poceniu się [zb. 1,2].
Stosowanie wewnętrzne: wodne wyciągi jako środek ściągający i gojący w nieżytach dróg pokarmowych, przeciwbiegunkowy, odtruwający, wiatropędny, pomagający przy owrzodzeniach jelita grubego i krwawieniach w przewodzie pokarmowym. Napary stosuje się przy nieżytach dróg pokarmowych, nadmiernej fermentacji jelitowej, braku łaknienia i obecności pasożytów w przewodzie pokarmowym [zb. 1,2]
Stosowanie zewnętrzne: ze względu na zawartość garbników mają właściwości ściągające, bakterio- i grzybobójcze. Wodne napary stosuje się w postaci płukanki i przymoczki w stanach zapalnych jamy ustnej, skóry, przy trądziku, liszajcu, egzemach, żylakach odbytu i podudzi, świerzbiączce i wyprzeniu u noworodków [zb. 1,2].
W medycynie ludowej orzecha używa się jako środka przeciw robakom [2].
Mocne nalewki alkoholowe ze świeżych łupin, nazywane potocznie orzechówką, stosuje się aby wymusić odruch wymiotny w przypadkach zatrucia pokarmowego u dzieci i osób dorosłych [2,3].
Surowiec można stosować u dzieci [2].
Forma stosowania:
Napar z liści lub łupin: pół lub całą łyżkę z surowcem zalać 1.5 szklanki wrzątku i zaparzać przez 15 minut. Stosować kilka razy dziennie po 1 łyżce [2].
Odwar: 2 łyżki surowa gotuje się przez 10 minut w dwóch szklankach wody [2].
Zastrzeżenia/przeciwwskazania:
Juglon zawarty w liściach wykazuje działanie mutagenne, dlatego nie zaleca się stosowania wewnętrznego wyciągów z liści [1].
Barwierstwo:
Właściwości barwiące juglonu stosowane są przy produkcji kremów i olejków do opalania, szamponów, płukanek do włosów [1].
Dietetyka
Wartość odżywcza owoców (jąder) orzecha włoskiego na 100 g części jadalnych [6]
*Skorupka orzecha jest nie jadalna i stanowi odpad, około 55%
| Energia [kJ] | 2699 |
|---|---|
| Energia [kcal] | 645 |
| Białko [g] | 16,0 |
| Tłuszcz [g] | 60,3 |
| Kw. tł. nasycone [g] | 6,56 |
| Kw. tł. 1-nienasycone [g] | 9,40 |
| Kw. tł. n-nienasycone [g] | 41,16 |
| Cholesterol [mg] | 0 |
| Węglowodany [g] | 18,0 |
| Sacharoza [g] | 2,2 |
| Błonnik pokarmowy [g] | 6,5 |
| Energia z białka [%] | 10 |
| Energia z tłuszczu [%] | 83 |
| Energia z węglowodanów [%] | 7 |
| Sód [mg] | 4 |
| Potas [mg] | 474 |
| Wapń [mg] | 87 |
| Fosfor [mg] | 332 |
| Magnez [mg] | 99 |
| Żelazo [mg] | 1,8 |
| Wit. A* ekwiwalent [µg] | 8 |
| Betakaroten [µg] | 48 |
| Wit. D [µg] | 0 |
| Wit. E [mg] | 2,60 |
| Tiamina wit. B1 [mg] | 0,39 |
| Ryboflawina wit. B2 [mg] | 0,12 |
| Niacyna wit. B3,PP [mg] | 1,19 |
| Wit. C [mg] | 5,8 |
Kulinaria:
Orzechy włoskie są jadalne i stanowią wspaniały dodatek do wielu potraw i wypieków. Z owoców orzecha można robić konfitury i orzechy w syropie [2].
Wyroby alkoholowe:
Orzechówka - napój alkoholowy na bazie spirytusu oraz zielonych (zebranych przed dojrzeniem) zewnętrznych łupin, okryw owoców lub całych owoców. Stosowany jako niezwykle aromatyczny, wręcz wysublimowany trunek. Niekiedy orzechówka znajduje zastosowanie jako środek łagodnie przeczyszczający przy bólach żołądka i niestrawnościach [3].
Drewno:
Drewno orzecha włoskiego posiada ciemną barwę i jest wykorzystywane w meblarstwie [5].
Zdjęcia:
|
|
Orzech włoski młody okaz, pokrój |
|
|
Liść złożony orzecha włoskiego |
Odmiany, gatunki pokrewne i rośliny podobne:
Formy (nieoficjalne): | |
| Orzech włoski Juglans regia L. lacinata - forma z liśćmi pierzastodzielnymi [4] | |
| Orzech włoski Juglans regia L. monophylla - forma z liśćmi pojedynczymi lub trzylistkowymi [4] | |
| Orzech włoski Juglans regia L. pendula - forma z pędami zwisającymi [4] | |
| Orzech włoski Juglans regia L. praepaturiens - forma krzaczasta [4] | |
Odmiany: | |
| Orzech włoski 'Jupiter' Juglans regia L. 'Jupiter' - poch. Czechosłowacja, silny wzrost, owoc duży, skorupa gruba, jądra niezbyt dokładnie wypełniają skorupę[4] | |
| Orzech włoski 'K 48/p' Juglans regia L. 'K 48/p' - poch. Polska, słaby wzrost, owoc duży lub b. duży, skorupa dość cienka, jądra jasnokremowe, dokładnie wypełniają skorupę[4] | |
| Orzech włoski 'Kurów 25' Juglans regia L. 'Kurów 25' - poch. Polska, średnio silny wzrost, owoc duży, skorupa dość cienka, jądra słomkowe, dobrze wypełniają skorupę [4] | |
| Orzech włoski 'Lake' Juglans regia L. 'Lake' - poch. USA, silny wzrost, owoc duży, skorupa gruba, jądra jasne, dokładnie wypełniają skorupę [4] | |
| Orzech włoski 'Nr 8 - Godynia' Juglans regia L. 'Nr 8 - Godynia' - poch. Polska, słaby wzrost, owoc średni, skorupa gruba, jądra jasnokremowe z czerwonawobunatną powłoką[4] | |
| Orzech włoski 'Oekeiwitzer' Juglans regia L. 'Oekeiwitzer' - poch. Niemcy, owocuje po 5-6 latach po posadzeniu, średni wzrost, owoc bardzo duży, skorupa gruba, szew wystający, jądra szczelnie wypełniają skorupę, średnio wytrzymała na mróz [4] | |
| Orzech włoski 'P 1/19' Juglans regia L. 'P 1/19' - poch. Polska, słaby wzrost, owoc średni, skorupa dość cienka, jądra jasnokremowe z brązowobrunatną powłoką, szczelnie wypełniają skorupę, [4] | |
| Orzech włoski 'P 2/3' Juglans regia L. 'P 2/3' - poch. Polska, silny wzrost, owoc średni lub duży, skorupa dość cienka, jądra jasnokremowe z brązowobrunatną powłoką, dość szczelnie wypełniają skorupę, [4] | |
| Orzech włoski 'P 25/4' Juglans regia L. 'P 25/4' - poch. Polska, średni wzrost, owoc duży, skorupa dość cienka, delikatna, jądra z jasnobrunatną powłoką, niezbyt szczelnie wypełniają skorupę, [4] | |
| Orzech włoski 'R-XIII-4' Juglans regia L. 'R-XIII-4' - poch. Polska, słaby wzrost, owoc średni lub duży, skorupa średnio gruba, jądra jasnokremowe z brunatnoczerwoną powłoką, szczelnie wypełniają skorupę, [4] | |
| Orzech włoski 'Seifendorfer' Juglans regia L. 'Seifendorfer' - poch. Niemcy, odmiana samopylna, wytrzymała na mrozy, owoc średni, skorupa cienka, jądra jasnosłomkowe z brunatnoczerwoną powłoką, dość szczelnie wypełniają skorupę, [4] | |
| Orzech włoski 'T 6/33' Juglans regia L. 'T 6/33' - poch. Polska, owoc średni lub duży, skorupa średnia, jądra z błyszczącą brunatnoczerwoną powłoką, dość szczelnie wypełniają skorupę [4] | |
| Orzech włoski 'T 7/2' Juglans regia L. 'T 7/2' - poch. Polska, średni wzrost, owoc średni, skorupa dość cienka, jądra z jasnobrązową powłoką, niezbyt szczelnie wypełniają skorupę [4] | |
| Orzech włoski 'T 7/15' Juglans regia L. 'T 7/15' - poch. Polska, słaby wzrost, owoc duży lub bardzo duży, skorupa gruba, mocna, z grubym szwem, jądra jasne z jasnobrązową powłoką, bardzo szczelnie wypełniają skorupę [4] | |
| Orzech włoski 'T 8/1 Juglans regia L. 'T 8/1' - poch. Polska, bardzo silny wzrost, owoc średni, skorupa cienka z delikatnymi przegrodami, jądra białe z jasnobrunatną powłoką, dość szczelnie wypełniają skorupę [4] | |
Gatunki pokrewne: | |
| Orzech czarny Juglans nigra L. - kora o czarnym zabarwieniu, jądra orzechów jadalna, gatunek uprawiany, siewki jako podkładka pod j.r. [4] | |
| Orzech Hindsiego Juglans hindsii Jeps. - kora gładka, liście krótkie (25-30 cm), orzechy jadalne, porównywalne z orzechem włoskim [4] | |
| Orzech japoński Juglans sieboldiana Maxim. - kora gładka szara, liście długie (do 1m), jądra małe, jadalne, wysoka plenność, dość wytrzymały na niskie temperatury [4] | |
| Orzech mandżurski Juglans mandshurica Maxim. - kora chropowata, szara, wytrzymały na mróz [4] | |
| Orzech szary Juglans cinerea L. - kora ciemna, liście bardzo długie (do 1m), wytrzymały na mróz, może być stosowany jako podkładka pod j.r. [4] |
- Lewkowicz-Mosiej T. 2003. Leksykon roślin leczniczych. Świat Książki, Warszawa.
- Olechnowicz-Stępień W., Lamer-Zarawska E. 1992. Rośliny lecznicze stosowane u dzieci. PZWL, Warszawa.
- Doświadczenia i obserwacje własne: Aleksander Skrzyński
- Rejman A. 1994. Pomologia. PWRiL, Warszawa.
- Bugała W. 1991. Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. PWRiL, Warszawa.
- Kunachowicz H. , Nadolna I. , Iwanow K. , Przygoda B. , 2011. Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. PWRiL, Warszawa.
- ITIS Standard Report Page: Juglans regia:. www.itis.gov. Protokół dostępu: https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=503244#null (dostęp 30.12.2018)
