Nazwa gatunkowa: Słonecznik bulwiasty - Helianthus tuberosus L. [zb.3,5-8]
Inne nazwy:
Rodzina: Astrowate - Asteraceae [zb. 5,7,8], dawniej Złożone - Compositae [6,8]
Morfologia:
|
|
Słonecznik bulwiasty Odmiana Albik Bulwa |
Wysokość: 100 - 250 cm [3], czasami 300 cm [6].
Pokrój: wzniesiona, wysoka bylina [zb. 3,5,7].
Kwiaty: koszyczki prosto wzniesione [3], średnicy 3-4 cm, kwiaty na brzegach języczkowe, płonne, barwy zółtej, wewnątrz koszyczka rurkowe, płodne [6]. Kwiaty są zapylane przez błonkówki [3].
Owoce: niełupki ze skórzastą okrywą [6]. Nie dojrzewają w klimacie umiarkowanym [5]. Topinambur w Polsce rzadko zawiązuje owoce i nasiona [6].
Łodyga: wzniesiona [5], zielona, pokryta włoskami, soczysta w środku, średnica u podstawy łodygi ok 4 cm []. Wewnątrz łodygi znajduje się miękkisz gąbczasty [6]. Wytwarza podziemne rozłogi zakończone stolonami lub bulwami. Bulwy są dość zróżnicowane (co utrudnia ich mechanicczne wydobycie); małe, guzowate, nieregularne w kształcie, cygarowate, gruszkowate, okrągłe i owalne. Pąki na bulwie ułożone są okółkowo, w postaci wyraźnych drobnych wybrzuszeń z nakryciem podobnym do małego liścia. Skórka bulw może mieć różną barwę; białą, żółtawą lub fioletową. Barwa miąższu bulwy jest żółta lub biała [6].
Liście: ogonkowe, długości 15-30 cm, zaostrzone [6], liście dolne sercowate, górne lancetowate lub jajowate [5], owłosione, młode liście jasno zielone, starsze ciemnozielone []. Liście dolne naprzemianległe, górne nakrzyległe [6].
Nasiona:
Korzenie: główna masa korzeni znajduje się na głebokości 30 cm, zasięg korzeni wynosi 1.5 m [6]
Biologia:
Długość życia rośliny: roślina wieloletnia, zimująca w polskich warunkach [1].
Typ rośliny: bulwiasta bylina [zb. 3,5,7].
Kwitnienie: późne lato: lipiec-listopad (VII-XI) [3].
Rozmnażanie: wegetatywnie poprzez podział bulw [6], kłączy, siew nasion.
Fotoperiodyzm: roślina dnia krótkiego [6].
Wzrost: z bulwy wykształca się jeden pęd, który silnie się korzeni [6].
Ekologia:
Pochodzenie: Ameryka Północna [3]. Z Ameryki do Europy trafiły w 1612 roku [4].
Zasięg terytorialny: Ameryka Północna [5,7], południowa Europa, Azja
Siedliska: przydroża, monokulturalne zbiorowiska
Uprawa: Chiny, środkowa i południowa Europa [5].
Słonecznik bulwiasty w uprwawach uznawany jest za chwast oraz roślinę inwazyjną [7].
Uprawa:
Stanowisko: słoneczne, półcieniste
Podłoże: dowolne, im bardziej luźne, lżejsze tym lepiej.
Nawadnianie: średnie
Nawożenie: średnie, stosunek poszczególnych składników w zależności od kierunku uprawy
Głębokość sadzenia bulw: 10-15 cm
Rozstawa (uprawa amatorska): 30 x 30 cm
Termin zbioru bulw: jesień lub wczesna wiosna
Mrozoodporność: bulwy, dzięki wysokiej zawartości inuliny, są odporne na mróz [6].
Z jednej posadzonej drobnej bulwy wyrasta kilka (nawet do 50 [4]) większych oraz mniejszych bulw. Posadzony topinambur szybko się rozmnaża i ciężko jest go całkowicie usunąć z działki lub ogrodu, dlatego decyzja o jego posadzeniu powinna być przemyślana.
Topinambur jest dość wysoką i szeroką rośliną, dlatego potrzebuje dużo miejsca. W związku z dużymi rozmiarami topinamburu, można go użyć jako tło dla innych roślin lub osłona od słońca i wiatru.
Zastosowanie:
- Zielarstwo: roślina lecznicza [5], choć nie jest typową rośliną leczniczą [], medycyna ludowa [8]
- Roślina pastewna: dla bydła i innych zwierząt [3,6,8]
- Roślina jadalna [3,6,8]: jarzyna
- Myślistwo: bulwy wykorzystuje się do wabienia zwierząt, na przykład dzików
- Rolnictwo: bulwy można wykorzystać do odganiania dzików od plantacji o większej wartości (uprawy nasienne, materiał kwalifikowany np. buraki)
- Przemysł gorzelniczy [6] oraz jako paliwo [8].
- Zasób genów odporności dla słonecznika [8].
- Przemysł cukrowniczy [6].
Zielarstwo
Surowiec zielarski:
Bulwy słonecznika bulwiastego - Bulbus Helianthi [5]
Zbiór surowca zielarskiego:
Bulwy wykopujemy jesienią lub wiosną.
Informacje dotyczące surowca zielarskiego:
W zależności od odmiany bulwy mogą mieć różny kształt, typowy gatunek oraz odmiana Albik posiadają bulwy wydłużone.
Skład chemiczny surowca zielarskiego:
Woda, cukry (inulina 17% [4]), sole mineralne, pektyny, błonnik [5].
Działanie surowca zielarskiego:
Inulina zawarta w bulwach topinamburu jest polisacharydem, który używany jest w badaniach czynności nerek, do produkcji fruktozy, podawanej przy problemach z wątrobą. Inulina hydrolizowana jest w ludzkim organizmie do fruktozy, która jest bezpieczna dla chorych na cukrzycę. Inulina wraz z innymi substancjami w bulwach pomaga w usuwaniu z naszego organizmu metali ciężkich, cholesterolu, kwasów tłuszczowych i radionukleoidów. Bulwy polecane są przy zabiegach odtruwających, oczyszczających i odchudzających [5].
Spożywanie bulw topinamburu może zapobiec powstawaniu nowotworów [5].
Właściwości odżywcze bulw topinamburu [6]:
| Składnik | Zawartość |
| Woda | 78-86% |
| Sucha masa | 14-22% |
| Inulina | 12-16% |
| Białko | 1,5% |
| Tłuszcze | 0,2-0,5% |
Inulina [6]:
Inulina zawarta w bulwach topinamburu jest wielocukrem, który ulega rozkładowi do lewulozy - cukru słodszego od sacharozy. Wysokie stężenie lewulozy w soku komórkowym powoduje wzrost ciśnienia osmotycznego, które zapobiega uszkodzeniom mrozowym [6].
Ciekawostki / Historia:
Brazylijscy Indianie Topinambu już dawno temu używali słonecznika bulwiastego jako pokarm. Odkrycie topinamburu przypisuje się Samuelowi Champlainowi [4].
Kulinaria:
Bulwy topinamburu przyrządza się podobnie jak ziemniaki lub szparagi. Można je obierać przed gotowaniem lub ugotować w skórce, która po ugotowaniu łatwo odchodzi od bulw. Bulwy przed gotowaniem można pokroić. Należy uważać aby nie rozgotować bulw, ponieważ mają tendencję do rozpadania się. Należy spożywać świeże bulwy, ponieważ stare tracą smak i wysychają.
Topinambur polecany jest dla diabetyków ze względu na zawartość inuliny, która po obróbce termicznej ulega hydrolizie do fruktozy [4].
Kaloryczność: 100 g bulw daje 80 kalorii [4]
Z topinamburu można przygotować sałatki z cebulą oraz ogórkami, jajkami, majonezem, zupę zwykłą i na mleku.
Ponad to bulwy można podać w białym sosie, w maśle ze śmietaną, w sosie beszamelowym, w sosie mięsnym, smażone, faszerowane, zapiekane z kiełbasą serdelową, a także w sosie pomidorowym i w białym sosie.
Na dodatek do drugich dań można przyszykować bulwy topinamburu po prowansalsku, smażone w cieście, duszone w maśle z cebulą i orzechami, w śmietanie i oczywiście ze zwykłej wody po polsku i angielsku [4].
Zdjęcia:
|
|
|
Słonecznik bulwiasty |
Słonecznik bulwiasty |
|
|
|
Słonecznik bulwiasty |
Słonecznik bulwiasty |
|
|
|
Słonecznik bulwiasty frytki |
Słonecznik bulwiasty frytki |
|
|
|
Słonecznik bulwiasty Odmiana Albik Bulwa |
Słonecznik bulwiasty |
Odmiany, gatunki pokrewne i rośliny podobne:
| Miniaturka | Nazwa rośliny |
|---|---|
| Słonecznik bulwiasty 'Albik' Helianthus tuberosus 'Albik' - bulwy o kremowym zabarwieniu skórki, podłużnym kształcie i delikatnym aromacie, po ugotowaniu skórkę można łatwo oddzielić | |
| Słonecznik bulwiasty 'Rubik' Helianthus tuberosus 'Rubik' - bulwy różnego kształtu, skórka o zabarwieniu czerwonawym | |
| Słonecznik bulwiasty 'Feaseau' Helianthus tuberosus 'Feaseau' - podłużne białe bulwy | |
| Słonecznik bulwiasty 'Dwarf Sunray' Helianthus tuberosus 'Dwarf Sunray' | |
| Rożnik | |
 | Słonecznik zwyczajny Helianthus annuus L. |
 | Imbir lekarski Zingiber officinale Roscoe |
| Łopian większy Arctium lappa L. - roślina podobna ze względu na korzenie, które zawierają znaczącą ilość inuliny i są jadalne. Łopian uprawiany jest w Japonii właśnie w celu pozyskania korzeni jako warzywo |
- Doświadczenia i obserwacje własne: uprawa własna: Aleksander Skrzyński
- Franczak J (red.). 2007. Ogród naturalnie i tradycyjnie. Reader's Digest, Warszawa.
- Rostafiński J. Siedl O. 1962. Przewodnik do oznaczania roślin. PWRiL, Warszawa: 177.
- Czerni A. 1989. Warzywa rzadko spotykane. Watra, Warszawa.
- Lewkowicz-Mosiej T. 2003. Leksykon roślin leczniczych. Świat Książki, Warszawa: 260, 261.
- Ziółek E., Grzywnowicz-Gazda Z., Lipińska M., Ziółek W. 1987. Szczegółowa uprawa roślin. Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja, Kraków: 104,105.
- USDA: Helianthus tuberosus L. Protokół dostępu: http://plants.usda.gov/core/profile?symbol=hetu (dostęp 3.2.2015)
- USDA ARS-GRIN: Helianthus tuberosus L. Protokół dostępu: http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?27946 (dostęp 3.2.2015)