Nazwa gatunkowa: Wrotycz pospolity - Tanacetum vulgare L. [1,2]
Inne nazwy:
Rodzina: Astrowate - Asteraceae [1,2], dawniej Złożone - Compositae [4]
Morfologia
Wysokość: 60-120 cm, nawet do 150 cm [1,4] .
Pokrój roślina rosnąca pojedynczo lub wyrastająca w rozległej grupie [1].
Kwiaty: kwiatostany zgrupowane są na szczytach łodyg w zaokrąglone lub płaskie baldachogrona, . Kwiaty właściwe są zebrane w kwiatostan, nazywany koszyczkiem. Koszyczki kwiatowe są półkoliste 0.8-1.1 cm szerokości. Łuski okrywy koszyczków są zielone, zachodzą na siebie dachówkowato, zebrane są w kilka szeregów. Właściwe kwiaty rurkowate (rurka skośna, jednostronnie ścięta), słupkowe, są ułożone na zewnątrz koszyczka, są żółte, małe, pięciokrotne, ogruczolone. Kwiaty środkowe są obupłciowe, rurkowate. Kielich w postaci błoniastego rąbka. [z. 1,4].
Owoce: niełupki z pięcioma żeberkami, ze szczątkowym kielichem na górnym wierzchołku [1,4].
Łodyga: pojedyncza, kanciasta (bruzdowana), wzniesiona, brunatno-czerwona, naga lub lekko owłosiona, w górnej części rozgałęzia się [z. 14].
Liście: duże, w zarysie jajowate, ogonkowe, ustawione skrętolegle na łodydze, złożone; pierzastosieczne. Listki mają brzeg podwójnie piłkowany. Główna oś liścia jest owłosiona. Liście górne są wcinano-piłkowane, dolne; pierzasto-wcinane. Blaszki liści są nagie lub z włoskami, od dołu są ogruczolone. Liście po roztarciu wydzielają specyficzny zapach [z. 1,4].
Nasiona: []
Kłącze: pełzające, prawie całkowicie zdrewniałe, dość krótkie, dobrze rozgałęzione [z. 1,4]
Korzenie: []
Inne cechy: gatunek dość zmienny, mogą występować istotne odstępstwa od kształtu liści. Wszystkie części rośliny mają nieprzyjemny, zapach i smak [1]. Wrotycz klasyfikowany jest jako roślina trująca[4]
Biologia
Długość życia rośliny: roślina wieloletnia [1,4]. Zimuje w gruncie w polskich warunkach klimatycznych.
Typ/forma życiowa rośliny: bylina, hemikryptofiy [1].
Kwitnienie: lipiec-wrzesień-październik (VII-X) [1,4].
Owocowanie: [].
Rozmnażanie: generatywne za pomocą nasion, wegetatywnie za pomocą podziału karp korzeniowych, kłączy[].
Ekologia
Pochodzenie:[]
Zasięg terytorialny:Europa, Azja (w tym Syberia); rejony o klimacie suboceanicznym. W środkowej Europie wrotycz spotykany jest najczęściej na niżu, ale też na pogórzu [zb.1,3]
Siedliska: Początkowo wrotycz występował na stanowiskach o żwirowatej glebie, z tendencją do przesychania w lecie, a także na zalewanych stanowiskach aluwialnych o odczynie obojętnym. Obecnie wrotycz spotykany jest na różnych stanowiskach, choć stroni on od gleb o odczynie zasadowym. Wrotycz spotyka się na zbiorowiskach z klasy Artemisietea [1]
Wrotycz występuje pospolicie, szczególnie na suchych, ciepłych, słonecznych łąkach, nieużytkach, brzegach lasów, przychaciach, przydrożach [4]
Wrotycz jest rośliną uznawaną za uciążliwy chwast pastwisk, pól i ogrodów
Powiązania międzygatunkowe
W lipcu łodygi kwiatostanowe wrotyczu oblegane są przez czarne mszyce
Zastosowanie
- Kwiaciarstwo: roślina ozdobna; kwiat cięty
- Zielarstwo: roślina lecznicza [1,3,4]
- Pszczelarstwo: Roślina miododajna []
Zielarstwo:
Surowiec zielarski:
Kwiat wrotyczu Flos Tanaceti, syn. Flos Athannasiae, Flos Cinnae mediae [3,4]
Liście
Łodygi
Informacje dotyczące surowca zielarskiego:
Surowiec chemiczny może pochodzić od dwóch tzw. ras chemicznych. [3]
Skład chemiczny surowca zielarskiego:
Kwiaty: [z. 3,4]
- olejek eteryczny do 1.5% (β-tujon, izotujon, kamfen, borneol, a także u ras chemicznych β-pinen, artemisiaketon, kamfora, umbellulon)
- związki goryczowe (tanacetyna - gorzki lakton seskwiterpenowy)
- flawonoidy (akacetyna, luteolina, pochodne luteoliny) ksantofil
- związki kumarynowe (umbelliferon)
- garbniki
Nadmienia się, iż rasy chemiczne wrotyczu mogą różnić się znacząco od siebie pod względem chemicznym [3]
Działanie i stosowanie surowca zielarskiego:
W skrócie: Vermifugum, antipediculosum
Wrotycz dawniej był wykorzystywany przeciw pasożytom (robakom (robaki obłe), pchłom, pluskowom, wszom głowy i części łonowych i świerzbowcom) u ludzi i zwierząt [1,4]. Do stosowania wewnętrznego używano kwiaty wrotyczu w czystej formie lub ich wyciąg alkoholowy. Za działanie przeciwrobacze u wrotyczu są odpowiedzialne m. in. β-tujon i izotujon. Związki te są toksyczne dla pasożytów, ale i też dla nosicieli, w tym ludzi. Skuteczność działania przeciwrobaczego uzależniona jest w dużym stopniu od rasy chemicznej wrotyczu [3]. Wrotycz wykorzystywano także do dezynfekcji zewnętrznych części ciała [1]
Przeciwko glistom ludzkim i owsikom stosowało się doustnie wrotycz tylko w przypadku braku jakichkolwiek innych chemioterapeutyków. Na owsiki stosowano zewnętrznie lewatywę z naparu, natomiast na owłosione części ciała przeciwko wszawicy - wyciąg alkoholowy [3].
Zastrzeżenia:
Wszystkie części wrotyczu wykazują toksyczne działanie na organizmy. Zażycie środków zawierających wrotycz może prowadzić do wymiotów, uszkodzenia nerek, układu nerwowego oraz śmierci w wyniku uduszenia. Spożywanie wrotyczu należy przeprowadzić tylko pod ścisłą opieką lekarską [1]. Wrotyczu nie należy podawać dzieciom, kobietom w ciąży i osobom starszym, osobom z nieżytem żołądka, jelit, nerek, wątroby [3].
Działania uboczne: podrażnienie i przekrwienie błon śluzowych układu pokarmowego, macicy i nerek, zawroty głowy, krwiomocz, kurcze, utrata świadomości [3]
Leki/Suplementy/Mieszanki:
Flos Tanaceti pulv. - dorosłym doustnie 5-10 g sproszkowanych kwiatów razem z miodem lub powidłami w celu usunięcia pasożytów. Po 3 godzinach od przyjęcia sproszkowanych kwiatów wrotyczu należy spożyć olej rycynowy. Zabieg powtarza się jeszcze w następnym dniu [3].
Lewatywa z wrotyczu - 10 g kwiatów wrotyczu i 15 g ziela tymianku należy zalać litrem wrzątku. Zaparzać mieszankę pod przykryciem przez około 20 minut, po czym napar odstawić na 15 minut i przefiltrować przez sito. Odpowiedni ciepły płyn użyć jako kalizmę [3]
Artemisol - zawiera wyciąg alkoholowy z kwiatów wrotyczu, stosowany jest zewnętrznie przeciwko wszawicy i świerzbowicy [3]
Przetworzony surowiec:
Olejek wrotyczowy Oleum Tanaceti[4]
Ciekawostki:
Dawniej wiązano wrotycz z różnymi zabobonami [1].
Odmiany, gatunki pokrewne i rośliny podobne:
Miniaturka | Nazwa rośliny |
---|---|
Wrotycz maruna Tanacetum parthenium L. Bernh. - roślina wieloletnia, wykorzystywana w lecznictwie ludowym, podobnie jak wrotycz, przeciwko robakom, a także jako środek pobudzający miesiączkowanie[4] | |
Nawłoć pospolita Solidago hybrida hort. |
- Cincura F., Ferakova V., Majovsky J., Somsak L., Zaborsky J., 1990. Pospolite rośliny środkowej Europy. PWRiL, Warszawa:296.
- Tanacetum vulgare. ITIS. Protokół dostępu: http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=36328 (dostęp 8.5.2016)
- Ożarowski A. 1980. Ziołolecznictwo. PZWL, Warszawa.
- Mowszowicz J. . Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. PWRiL, Warszawa.