Nazwa gatunkowa: Berberys zwyczajny - Berberis vulgaris L. [2,3,5]
Inne nazwy: kwaśnica pospolita, kwasica [+], kwaśnica [3,4]
Rodzina: Berberysowate - Berberidaceae [3]
Morfologia:
|
|
Berberys zwyczajny pokrój Pieskowa Skała |
Wysokość: 2-3 m [zb.3,5].
Pokrój: silnie rozgałęziony, szeroki krzew [3].
Kwiaty: koloru żółtego, drobne, dekoracyjne, kwitną w zwisających gronach długości do 8 cm [5]. Kwiaty są obupłciowe, składają się z 6 płatków korony, 6 działek kielicha, 6 pręcików i 1 słupka. U podstawy płatków korony znajdują się zbiorniki z nektarem [3]. Okwiat w dwóch potrójnych okółkach. Pręciki, po dotknięciu od wewnętrznej strony u podstawy, przechylają się w stronę znamienia słupka []. Kwiaty pachnące, jednak zapach kwiatów może nie być atrakcyjny [3,5].
Owoce: czerwone lub purpurowe eliptyczne jagody na szypułce, długości 10-12 mm. Owoce częściowo pozostają na krzewie podczas zimy [3]. Dojrzałe owoce są kwaśne w smaku.
Łodyga/Pędy: pędy kanciaste [5], bruzdowane [3], gałęzie pokryte 3-dzielnymi cierniami (są to przekształcone liście) [3,5]. Ciernie osiągają długość około 2 cm. Drewno zabarwione na żółto. Kora na starszych gałązkach jest szara, gładka, natomiast młode pędy są żółto-czerwone [3]. Z kątów cierni wyrastają krótkopędy z liśćmi [5].
Liście: pojedyncze, kształtu odwrotnie-jajowatego lub eliptycznego, długości 2-4 cm, brzegiem piłkowane [3] lub ząbkowane [5]. Liście berberysu ustawione są skrętolegle względem siebie, zebrane są zwykle po kilka sztuk na krótkopędach. Wierzchołek liści jest zaokrąglony, Dół liści jest zbiegający do szypułki. Liście berberysu opadają na zimę. Obok liści na długopędach berberysu występują ciernie, które są przekształconymi liśćmi [3].
Nasiona:
Korzenie:
Biologia:
Długość życia rośliny: roślina wieloletnia, zimująca w polskich warunkach.
Typ/forma życiowa rośliny: roślina zdrewniała, krzew [3].
Kwitnienie: na wiosnę, maj-czerwiec (V-VI) [5].
Owocowanie: wrzesień-październik (IX-X) [3], sierpień-wrzesień (VIII-IX) [5].
Rozmnażanie: generatywne poprzez siew nasion, wegetatywne poprzez sadzonki zielne [3].
Ekologia:
Występowanie: Europa (oprócz Grecji), występuje dziko na terenie całej Polski (od niżu aż po wyż, w Karpatach do podgórza [5]) [3].
Siedliska: zarośla, słoneczne zbocza, brzegi lasów, bory mieszane, nadrzeczne zbocza, miedze [zb. 4,5].
Berberys jest żywicielem pośrednim rdzy źdźbłowej, dlatego nie powinien być sadzony w pobliżu pól uprawnych [3].
Uprawa
Stanowisko: słoneczne [3] lub lekko zacienione
Podłoże: najlepsze pod uprawę berberysów są gleby lekkie, przepuszczalne, umiarkowanie wilgotne, żyzne [3]. Należy natomiast unikać gleb podmokłych, ciężkich i zimnych [3].
Nawadnianie:
Nawożenie:
Choroby: berberys zwyczajny może być porażany przez rdzę źdźbłową Puccinia graminis [3]
Rozmnażanie: berberys zazwyczaj rozmnaża się poprzez sadzonki zielne. Przy rozmnażaniu poprzez sadzonki zaleca się stosowanie substancji stymulujących ukorzenianie [3].
Berberys jest rośliną o szybkim wzroście, przy czym nie jest bardzo wymagający jeśli chodzi o gleby i warunki uprawy, dlatego chętnie stosowany jest jako żywopłot lub bordery. Bogata oferta odmian o barwnych liściach i różnych pokrojach, pozwala użyć berberysu jako tło dla innych roślin, cześć kompozycji lub główną roślinę o walorach dekoracyjnych.
Zastosowanie:
- Szkółkarstwo ozdobne: Roślina ozdobna - na żywopłoty, krzew parkowy, na strome zbocza, do obsadzania nieużytków, sadzone jako pojedyncze krzewy [3]
- Zielarstwo: roślina lecznicza [2]
- Zielarstwo: medycyna ludowa
Zielarstwo
Surowiec zielarski:
Liście berberysu Folium Berberidis
Owoce berberysu Fructus Berberidis [5]
Kora korzeni berberysu Cortex Berberidis [5]
Korzeń berberysu Radix Berberidis [5]
Zbiór surowca zielarskiego:
Termin zbioru owoców: jesień, we wrześniu lub październiku (IX-X), owoce berberysu zbiera się w pełni dojrzałe [+] lub przed dojrzeniem [5].
Korzenie i korę berberysu pozyskuje się podczas usuwania krzewów z miedz [5].
Informacje dotyczące surowca zielarskiego:
Zebrane owoce mają kwaśny smak i ciemnoczerwoną barwę [5].
Kora jest trująca. Wysuszona kora ma smak wyjątkowo gorzki i ściągający [5].
Skład chemiczny surowca zielarskiego:
Liście: alkaloidy (berberyna, jatroryzyna, palmatyna, berbamina, magnofloryna)
Owoce: kwasy organiczne (jabłkowy, askorbinowy = Witamina C), pektyny, cukry, sole mineralne [zbiorcze +,5].
Kora i korzeń: alkaloidy [5].
Działanie surowca zielarskiego:
Liście: żółciopędne, moczopędnie i przeciwgorączkowo. Wyizolowana berberyna stosowana jest w stanach zapalnych wątroby, przy małej ilości żółci.
Owoce: wzmacniające, przeciwbakteryjne, używane przy przeziębieniach, gorączkach i reumatyzmie. W medycynie ludowej berberys stosowany jest przy zaburzeniach trawienia, braku apetytu, przy kamieniach żółciowych [zb. 5].
Kora i korzenie: przeciwgorączkowe i żółciopędne. Forma stosowania: napary przy gośćcu, podagrze, kamicy żółciowej i nerkowej, problemach z trawieniem, natomiast odwary i nalewki stosuje się przy leczeniu chorób skórnych [5].
Większe dawki kory i korzeni berberysu są trujące i mogą prowadzić do śmierci [5]
Przetwory / Przepisy:
Dżem berberysowy [4]
Dżem sporządza się z przetartych owoców na sitach, gdyż ich drelowanie zajmuje zbyt dużo czasu.
1. Zbieramy dojrzałe owoce i szybko płuczemy pod wodą na sitach lub durszlaku.
2. Po osączeniu owoce przenosimy do garnka, miażdżymy i rozgotowujemy. Gotowanie trwa bardzo długo ze względu na twarde skórki owoców.
3. Ciepłą rozgotowaną masę owoców przecieramy na gęstych sitach, aby oddzielić nasiona od owoców.
4. Przecier przenosimy do garnka i zagęszczamy ogrzewając na wolnym ogniu. Gdy przecier zagęści się do połowy pierwotnej objętości dodajemy 1.2 kg na każdy kilogram przecieru.
5. Ugotowany dżem przenosimy na gorąco do wcześniej wyparzonych słoików. Słoiki z dżemem zakręcamy wtedy, gdy dżem ostygnie.
Galaretka berberysowa`[4]
Owoce berberysu zawierają znaczną ilość pektyn, więc można z nich przyrządzić galaretkę.
1. Zbieramy dojrzałe owoce berberysu i płuczemy je pod zimną wodą.
2. Osączone owoce przenosimy do wiaderka i tłuczemy tłuczkiem do ziemniaków lub innym podobnym przyrządem.
3. Zmiażdżone owoce wlewamy do garnka i gotujemy przez 30 minut na wolnym ogniu.
4. Z rozgotowanych owoców odlewamy sok. Możemy rozgotowane owoce przesączyć na sicie lub durszlaku o drobnych oczkach. Następnie odlany sok sączymy przez podwójną gazę.
5. Oczyszczony sok zlewamy do garnka i gotujemy do wrzenia, po czym wsypujemy 1.2 kg cukru na każdy litr soku.
6. Sok gotujemy przez 15-20 minut. Gotowanie soku dłuższy czas może osłabić krzepnięcie galaretki.
7. Ostudzony sok powinien samoczynnie skrzepnąć i stać się galaretką.
Konfitura z berberysu [4]
Konfiturę stosuje się zazwyczaj do dekoracji potraw
1. Zbieramy dojrzałe owoce, płuczemy je pod zimną wodą i osączamy.
2. Sporządzamy syrop na każdy: na każdy kilogram owoców potrzebujemy półtorej szklanki wody, w której rozpuszczamy 1,4 kg cukru .
3. Do wrzącego syropu wrzucamy owoce, krótko gotujemy i zostawiamy całość na noc.
4. Następnego dnia całość zagotowujemy przez 10-15 minut na mocniejszym ogniu i wystudzamy. Zagotowywanie konfitury należy powtórzyć kilka razy
5. Przyrządzoną konfiturę przenosimy na gorąco do wcześniej wyparzonych słoików. Zakręcamy słoiki gdy konfitura ostygnie.
Berberys suszony [4]
Susz z owoców berberysu używa się w medycynie ludowej. Owoce suszy się cienką warstwą na sitach,
Nalewka berberysowa [4]
Charakteryzuje dobrym smakiem i pomarańczowym zabarwieniem.
1. Jesienią zbieramy grona i płuczemy pod zimną wodą. Po płukaniu owoce należy osączyć z wody.
2. Owoce rozgniatamy i dodajemy cukru (0.5 kg cukru na 1 kg owoców). Po wymieszaniu rozgniecionych owców z cukrem, zostawiamy całość na 10 dni w słoju.
3. Po puszczeniu soków dodajemy pół litra wódki na 1 kg użytych świeżych owoców.
4. Po 2-3 tygodniach nalewkę przesączamy przez podwójną gazę i rozlewamy do butelek.
Ciekawostki:
Liście można używać do zakwaszania sałatek lub zamiennik cytryny [+,5]. Formę typową, czyli o zielonych liściach, można spotkać w opuszczonych ogrodach, parkach, przy drogach - jest rzadko spotykana.
Zdjęcia:
|
|
Berberys zwyczajny |
|
|
Berberys zwyczajny |
|
|
Berberys zwyczajny |
|
|
Berberys zwyczajny |
|
|
Berberys zwyczajny Liście i krótkopędy |
|
|
Berberys zwyczajny okaz zielnikowy |
Odmiany, gatunki pokrewne i rośliny podobne:
| Berberys zwyczajny 'Atropurpurea' Berberis vulgaris L. 'Atropurpurea' - odmiana purpurowa, liście przez całe lato purpurowe, często sadzona w parkach, rozmnażana głównie wegetatywnie z sadzonek zielnych [3] | |
| Berberys amurski Berberis amurensis Rupr. - wys. 2-3 m, wzniesione gałęzie, ciernie pojedyncze [3] | |
| Berberys Chopina Berberis x chopinii W. Seneta - mieszańce znalezione w Żelazowej Woli [3] | |
| Berberys gruczołkowaty Berberis verruculosa Hemsl. et Wils. - wys. 1 m, kulisty, wolny wzrost [3] | |
| Berberys Julianny Berberis julianae Schn. - wys. 1,5 m, wzniesione gałązki, l. dł. 10 cm [3] | |
| Berberys ottawski Berberis x ottawensis Schn. - podobny do B. thunbergii [3] | |
| Berberys koreański Berberis koreana Palib. - wys. 2 m, gałęzie wzniesione, wyginające się pod ciężarem owoców [3] | |
| Berberys Thunberga Berberis thunbergii DC. [3] | |
 | Berberys Thunberga 'Golden Carpet' Berberis thunbergii 'Golden Carpet' |
 | Berberys Thunberga 'Maria' Berberis thunbergii 'Maria' |
 | Berberys Thunberga 'Pink Queen' Berberis thunbergii 'Pink Queen' |
| Berberys Verny Berberis vernae Schn. - silny wzrost, wys. 2 m, pojedyncze ciernie [3] | |
| Berberys wiązkowy Berberis aggregata Schn. - wys. 1.5 m, łukowato wygięte gałązki, ciernie 3-dzielne [3] | |
| Berberys Wilsona Berberis wilsoniae Hemsl. et Wils. - wys. 1 m, wiotkie gałązki, ciernie 3-dzielne [3] | |
 | Berberys ottawski Berberis xottawnsis Schneid. |
- Walewski W. . Towaroznawstwo zielarskie. PZWL, Warszawa.
- Lewkowicz-Mosiej T. . Leksykon roślin leczniczych. Świat Książki, Warszawa.
- Bugała W. 1991. Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. PWRiL, Warszawa: 130,137.
- Miernik R. 1989. Przetwory z płodów leśnych. Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa.
- Polakowska M. . Leśne rośliny zielarskie. PWRiL, Warszawa.