Nazwa gatunkowa: Kozłek lekarski - Valeriana officinalis L. [3]
Nazwa angielska: valerian, common valerian [3]
Nazwa niemiecka: Gemeiner Baldrian [3]
Inne nazwy: Waleriana lekarska, Baldrian
Rodzina: Kozłkowate/Walerianowate - Valerianaceae Batsch
Morfologia:
|
|
Kozłek lekarski pokrój |
Wysokość: 50-200 cm
Kwiaty: kwiatostan duży, baldachowaty. Korona biaława (białe, bladoróżowe lub jasnofioletowe płatki korony), dzwonkowato-lejkowata, 0,4-0,5cm długości.; kielich niewyraźny, 5-krotny, w czasie kwitnienia bardzo mały, później w czasie owocowania tworzy pierzasty puch na owocu; korona 4-5 krotna. Pręciki: 3; słupek 3-komorowy.
Owoce: drobny orzech o długości 0,3 cm, pokryty pierzastym puchem.
Łodyga: dęta (wew. pusta), pojedyncza, walcowana, głęboko bruzdowana, prosta, u dołu owłosiona, u góry naga.
Liście: ciemnozielone, nieparzysto-pierzasto-sieczne, naprzeciwległe; odziomkowe długoogonkowe, łodygowe na krótkich ogonkach, a najwyższe siedzące, o 7-23 odcinkach jajowatych lub jajowato-lancetowatych, średnie o 5-9 odcinkach. Wiosną jako pierwsze ukazują się liście odziomkowe.
Nasiona:
Korzenie: wiązkowe, liczne, cienkie, brunatne o specyficznym zapachu.
Kłącza: krótkie, bez rozłogów nadziemnych, walcowate, grube, z charakterystycznym zapachem. Duża liczba korzeni bocznych.
Biologia:
Długość życia rośliny: roślina wieloletnia. Hemikryptofit.
Pokrój: wysoka bylina o przyziemnej rozecie liściowej w pierwszym roku. W następnym roku rozwijana jest długa łodyga.
Kwitnienie: czerwiec - sierpień (VI-VIII)
Rozmnażanie: generatywnie - przez siew nasion.
Ekologia:
Pochodzenie: Azja, Europa
Występowanie: Strefa klimatu umiarkowanego Europy, Ameryki Północnej, Środkowej i Północnej Azji, Japonia, Mandżuria, Pospolicie w Polsce. Występuje głównie na niżu i wyżu, rzadziej w terenach górskich.
Siedliska: wilgotne lasy, łąki, torfowiska niskie i zarośla, olszyny. Gatunek dość zmienny. Zbiorowiska wysokich bylin wzdłuż cieków wodnych Filipendulion oraz zespoły Valeriano-Filipenduletum.
Uprawa/Ochrona:
Stanowisko: słoneczne, ciepłe.
Podłoże: próchniczne, torfowe. Z powodzeniem można uprawiać na glebach ciężkich, gliniastych.
Nawadnianie: dostateczne.
Choroby: Zgorzel siewek, Mączniak prawdziwy kozłka, Mączniak rzekomy kozłka, Rdza kozłka. Na zgorzel siewek stosujemy zaprawy z dodatkiem Dithane NeoTec 75 WG. Do zwalczania mączniaka prawdziwego możemy posłużyć się środkami takimi jak: Baycor 25 WP, Tiotar 80 WP, Tiotar 800 SC, Topsin M 70 WP. Mączniaka i Rdzę zwalczamy przy pomocy Dithane NeoTec 75 WG [9].
Szkodniki: Mszyce (Aphididae). Mszyce zazwyczaj atakują szypuły kwiatostanowe, ale mogą pośrednio przenosić groźne choroby (spadź jako pożywka dla grzybów). Do zwalczania mszyc mamy szereg związków: Bulldock 025 EC, Cyperkill 25EC, Fastac 100 EC, Karate Zeon 050 CS, Pirimor 500 WG, Sherpa 100 EC, Sumi-Alpha 050 EC [9].
Odmiany uprawiane mają silniej rozwinięty system korzeniowy niż rośliny ze stanu naturalnego
Grube korzenie ułatwiają oczyszczanie surowca po zbiorze [2]. Kozłek ze stanowisk naturalnych (forma naturalna/typowa) nie zaspokaja potrzeb rynku (zbyt mała ilość roślin), może czasami nie spełniać wymagań jakościowych (zawartość substancji czynnych) [6]
Zastosowanie:
- Zielarstwo: roślina lecznicza [3,7]
- Pszczelarstwo: Roślina miododajna []
Zielarstwo
Surowiec zielarski:
Korzenie kozłka - Radix Valerianae
Kłącze z korzeniem - Rhizoma Valerianae cum radicibus, Rhizoma et Radix Valerianae.
Zbiór surowca:
Kłącza i korzenie należy zbierać jesienią lub na wiosnę tuż przed rozpoczęciem wegetacji. Surowiec należy oczyścić i suszyć w temperaturze 35C.
Przechowywanie surowca:
W suchym i ciemnym miejscu w blaszanych naczyniach
Informacje dotyczące surowca:
Surowiec powinien zawierać co najmniej 0,6% olejku eterycznego.
Surowiec posiada barwę szarobrunatną, swoisty zapach (estry nadają ten specyficzny zapach), silny, charakterystyczny smak słodkawo-kwaskowaty, później gorzkawy.
Surowiec był opisany w FP IV i FP VIII.
Skład chemiczny surowca zielarskiego:
Korzeń kozłka:
- olejek eteryczny (od 0,6% do 2%, gł. składający się z estrów kwasu walerianowego oraz izowalerianowego z eugenolem, izoeugenolem i borneolem)
- terpeny (pinen, felandren)
- seskwiterpeny (kwas walerenowy, walerenol, waleranon, kariofilen, kadinen)
- fenole
- alkohole (terpineol, borneol)
- garbiki
- cukry
- sole mineralne
- walepotriaty (waltrat, acetowaltrat, dihydrowaltrat)
- glikozyd trójterpenowy (walerozyd A)
- alkaloidy monoterpenowe (waleryninę, aktynidynę)
- kwasy organiczne (chlorogenowy, walerenowy)
Działanie surowca zielarskiego:
Roślina lecznicza o działaniu uspokajającym (walepotriaty - estry irydoidów), rozluźniającym, przeciwskurczowym, rozkurczowym na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, przeciwpadaczkowym, łagodnie psychotropowym. Stosowana przy nieprawidłowych zachowaniach jak histeria i bezsenność. Wykorzystywane są także jako leki geriatryczne. Wyciągi alkoholowe z kłączy i korzeni podaje się w stanach nadmiernej pobudliwości nerwowej, w lękach, trudnościach w zasypianiu, zaburzeniach ze strony układu pokarmowego na tle nerwowym (nerwice wegetatywne).
Leki:
- Cardiol - krople
- Cardiosan - mieszanka nasercowa
- Neocardina - krople
- Nervosan - Species sedative - zioła uspokajające
- Nervogran - granulat
- korzeń waleriany używany jest do produkcji preparatów Neospasmina i Passispasmin - syropów uspokających oraz kropli uspokajających - Nervosol
Zastrzeżenia:
Surowiec nie należy stosować dłużej niż 3 miesiące, ponieważ może wystąpić od niego uzależnienie [12].
Kulinaria:
Młode liście można dodawać w niewielkiej ilości do sałatek. Kwiatami można dekorować potrawy. Olejki eteryczne z liści i korzeni można użyć do aromatyzowania ciast np. z jabłek [12]
Ciekawostki:
Roślina podczas suszenia (ziele), dla niektórych osób posiada nieprzyjemny zapach (zgnite, zepsute, grzyby).
Zdjęcia:
|
|
|
Kozłek lekarski nasiona |
Kozłek lekarski uprawa ekologiczna |
|
|
|
Kozłek lekarski |
Kozłek lekarski |
|
|
|
Kozłek lekarski |
Kozłek lekarski |
|
|
|
Miniarka kozłkowa Liriomyza valerianae |
Kozłek lekarski Mszyca |
|
|
|
Kozłek lekarski |
Kozłek lekarski surowiec |
Odmiany i gatunki pokrewne:
W Polsce uprawia się zwykle dwie odmiany:
- 'Polka' – grube korzenie, wysoki plon i duża zawartość substancji czynnych [6]. Aktualnie uznaje się tą odmianę za drobnokorzeniową, o niskim plonie [2].
- 'Lubelski' – odmiana najczęściej sadzona, wysoki plon, grubokorzeniowa [2].
| Kozłek lekarski odm. latifolia Valeriana officinalis L. var. latifolia Vahl. - szerokie jajowate liście i łodyga wysokości ok. 200 cm, dzikorosnąca |
| Kozłek lekarski odm. tunuifolia Valeriana officinalis L. var. tenuifolia Vahl. - mniejsze, wąskolancetowate liście i łodyga wysokości ok. 70 cm, dzikorosnąca |
| Kozłek lekarski odm. media Valeriana officinalis L. var. media Koch - lancetowate liście i łodyga wysokości ok. 150 cm, dzikorosnąca |
| Kozłek lekarski odm. exaltata Valeriana officinalis L. var. exaltata - odmiana uprawiana |
Gatunki pokrewne i rośliny podobne:
| Kozłek dwupienny Valeriana dioica - występuje na terenie Polski, posiada podobne właściwości jak kozłek lekarski, używany też jako dodatek do potraw [12] | |
| Kozłek bzowy Valeriana sambucifolia - występuje na terenie Polski, posiada podobne właściwości jak kozłek lekarski, liście po ugotowaniu jadalne, stosowany jako przyprawa [12] | |
| Kozłek całolistny Valeriana simplicifolia - występuje na terenie Polski, prawdopodobnie posiada podobne właściwości jak kozłek lekarski [12] | |
| Kozłek trójlistkowy Valeriana tripestris - występuje na terenie Polski, prawdopodobnie posiada podobne właściwości jak kozłek lekarski [12] | |
| Kozłek ? Valeriana edulis - występuje na terenie Ameryki, roślina jadalna [12] | |
 | Grzybień biały Nymphaea alba L. - występuje na terenie Ameryki, roślina jadalna [12] |
- Cincura F., Ferakova V., Majovsky J., Somsak L., Zaborsky J., . Pospolite rośliny środkowej Europy. PWRiL, Warszawa.
- Kołodziej B. (red.) 2010. Poradnik dla plantatorów uprawa ziół. PWRiL, Poznań.
- Lewkowicz-Mosiej T. . Leksykon roślin leczniczych. Świat Książki, Warszawa.
- Mowszowicz J. . Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. PWRiL, Warszawa.
- Pisulewska E. Janeczko Z. . Krajowe rośliny olejkowe. Know-How, Kraków.
- Rumińska A. (red.) 1984. Poradnik plantatora ziół. PWRiL, Poznań.
- Walewski W. . Towaroznawstwo zielarskie. PZWL, Warszawa.
- Wikipedia, hasło: Kozłek lekarski
- Zalecenia ochrony roślin na lata 2010/2011 - Rośliny zielarskie.
- Farmakopea Polska wydanie VIII
- http://www.ukflymines.co.uk/Flies/Liriomyza_valerianae.php (dostęp 8.7.2014, dot. liriomyza valerianae)
- Łuczaj Ł. . Dzikie rośliny jadalne Polski. Chemigrafia, Krosno.