Nazwa gatunkowa: Rokitnik zwyczajny - Hippophaë rhamnoides L. [2,5,6,10,12]
Inne nazwy: rokitnik szakłakowaty [2], rosyjski ananas [1], oblepicha [3,5], Hippophae rhamnoides
Rodzina: Oliwnikowate - Elaeagnaceae Juss. [2,5,6,12]
Morfologia:
|
|
Rokitnik zwyczajny |
Wysokość: 4-6 m [6], do 5 m [10] lub do 6 m [12], czasami do 10 m [3].
Kwiaty: niepozorne, bezpłatkowe [3,12], męskie; zielonawe, zebrane w kuliste kwiatostany [2] - kłosy o długości 5-8 mm, wyrastają na zeszłorocznych pędach [12]. , żeńskie kwiaty są żółtawe, pojedyncze? [5], zebrane po 2-5 na niedługich szypułkach, wyrastają w kątach ubiegłorocznych liści lub u podstawy pędów bocznych [12]. Pręcików w kwiecie 4, słupek 1, na skróconej szyjce słupka znajduje się wydłużone znamię. Kwiaty są wiatropylne. Kwiaty na rokitniku pojawiają się przed rozwojem liści [5,6,12] lub jednocześnie z rozwojem liści [6].
Owoce: drobne, pomarańczowe, pestkowce, średnicy 0,7-1 cm [1-3,6], zebrane w szczytowych częściach pędów okazów żeńskich, zawierają dużą ilość witaminy C [1-3], są miękkie i soczyste [5]. Znaczna część witaminy C, zawartej w owocach rokitnika, zachowuje się po obróbce termicznej lub suszeniu. Masa tysiąca owoców; przeważnie od 10-42 g. Świeże, dojrzałe owoce mają kwaskowaty smak i swoisty aromat [6]. Owoce pozostają na krzewie przez jesień oraz zimę. Obfite owocowanie powoduje wyginanie się gałęzi ku ziemi [12]
Łodyga/Gałęzie/Pień: średnicy do 30 cm [6], pień oraz pędy pokryte są ostrymi cierniami [2,3,10]. Pędy szorstkie, młode pokryte włoskami [5], które są srebrzyste, kształtu łódeczkowatego lub gwiazdkowatego [12], zakończone cierniem [6]. Podczas zimy pędy są nagie [12]. Pączki na pędach barwy złocisto-miedzianej [5]. Pączki liściowe niewielkich rozmiarów, zaokrąglone z błyszczącymi łuskami na swej powierzchni. Pączki z kwiatami są większe od pączków liściowych, szczególnie pączki z kwiatami męskimi [12].
Liście: opadające na zimę [1], ułożone skrętolegle [6,12], całobrzegie [10], wąskie, lancetowate, szaro-zielone z wierzchu, srebrzyste od spodu, ponieważ pokryte są drobnymi łuskowatymi włoskami [1-3,6], z krótkimi ogonkami [5], ogonki długości 0,1-0,3 cm [10]. Brzeg liści lekko podwinięty [5,12]. Liście długości do 8 cm [5,12], szerokości 0,3-0,7 cm [10].
Nasiona: pestka gładka z bruzdką, masa 1000 pestek 12-19 g [6]
Korzenie: rokitnik posiada silne rozłogi korzeniowe [3] i liczne odrosty korzeniowe [5,6,12].
Biologia:
Długość życia rośliny: roślina wieloletnia, zimująca w polskich warunkach.
Pokrój: krzew lub niskie drzewo [3,5,6,12].
Kwitnienie: wiosna: pod koniec kwietnia [5], kwiecień-maj (IV-V) [6], kwiecień-czerwiec (IV-VI)[10].
Owocowanie: wrzesień [3,5,12], październik [3] (IX, X), sierpień-październik (VIII-X) [6].
Pienność: roślina dwupienna [2,5,12], okazy tylko z kwiatami męskimi, bądź z żeńskimi.
Rozmnażanie: generatywnie poprzez nasiona lub wegetatywnie poprzez odrosty korzeniowe, odkłady i sadzonki [5,6,12].
Ekologia:
Pochodzenie: roślina krajowa [1]
Zasięg terytorialny: południowa i środkowa Europa, wschodnia i zachodnia Syberia, Kaukaz, Himalaje [zb. 2,5,6,12] , środkowa Azja [5,6]. W Polsce występuje w stanie dzikim na wybrzeżu Bałtyku [5,10,12].
Siedliska: piaszczyste nadmorskie urwiska, piaszczyste wydmy nadmorskie [3,11], wilgotne tereny, bagna [5,6], brzegi rzek, i jezior [12].
Uprawa: Europa, Ameryka Północna, Rosja (Ałtaj)
Uprawa:
Stanowisko: słoneczne [12], lekko zacienione
Podłoże: dowolne, nawet na piaszczystych suchych glebach dobrze rośnie [1,5]. Najlepsze są gleby wilgotne, dobrze zdrenowane [5,6], chociaż gleby zbyt wilgotne, ciężkie, zimne są nieodpowiednie dla rokitnika. rokitnik znosi słabe zasolenie gleby [12].
Nawadnianie: sporadyczne, roktinik jest wytrzymały na suszę [12]
Nawożenie:
Wytrzymałość na mróz: dobra [1]
Odporność na zanieczyszczenia: dobra [1,12]
Wzrost rośliny: wolny: 0,5 m po 3-4 latach [5,6].
Rozmnażanie: rokitnika można rozmnożyć na kilka sposobów: poprzez siew, sadzonki, odrosty korzeniowe i odkłady. Wysiew nasion jest mało pracochłonny, a nasiona kiełkują po 10-30 dniach, jednak otrzymamy zarówno okazy żeńskie, jak i męskie. Wysiane okazy męskie oraz żeńskie rozpoznamy dopiero po kilku latach, kiedy zaczynają zakwitać [zb. 5,6,12]. Sadzonki zielne lub półzdrewniałe sporządza się pod koniec lata. Podczas ukorzeniania sadzonek warto stosować substancje wzrostowe - ukorzeniacze[12] Okazy męskie można rozpoznać po grubszych, ciemniejszych pąkach [5].
Na plantacjach zalecany stosunek okazów męskich do żeńskich powinien wynosić 1:6 [5].
Jest dość rozłożysty, więc będzie wymagał więcej miejsca w ogrodzie. Rokitnik dzięki wysokiej odporności na niekorzystne warunki nadaje się do rekultywacji terenów i nasadzeń miejskich [1].
Z 1 ha plantacji rokitnika można uzyskać 90 ton owoców [5], a nawet 120 ton [6].
Rokitnik dzięki swoim zastosowaniom i łatwością uprawy powinien zdobyć większą popularność w ogrodach i nasadzeniach miejskich [8].
Nie należy przycinać i formować rokitnika, gdyż zabieg ten źle wpływa na pokrój i wzrost krzewów
Zastosowanie:
- Roślina ozdobna do parków, nasadzeń pojedynczych lub grupowych, jako tło dla innych roślin, nadaje się także do warunków miejskich. Szczególnie wartościowe są osobniki żeńskie ze względu na dekoracyjny wygląd podczas owocowania[zb. 1,12]
- Zielarstwo: roślina lecznicza [2,3,5], lecznictwo ludowe [6,10], roślina barwierska [6,10].
- Przemysł alkoholowy; do wyrobu trunków smakowych [5]
- Rekultywacja terenów; umacnianie zboczy i wydm, zakrzewianie nieużytków, brzegów jezior, rzek, wzgórz, nasypów, skarp kolejowych i drogowych [zbiorcze 3,5,6,12].
- Dendrologia: roślina stosowana na żywopłoty [6], chociaż przez niektórych autorów rokitnik nie jest polecany na żywopłoty [12]
- Pomologia [5]
- Sadownictwo [5]
- Stolarstwo, przemysł drzewny: drewno twarde, z drobnymi słojami, o żółtej barwie, nadaje się do obróbki na tokarce [6].
- Przemysł kosmetyczny [6]
- Piwowarstwo - w sklepach można nabyć piwo Specjal z dodatkiem rokitnika [4] -
- Kulinaria - w Mongolii i w syberyjskich rejonach owoce rokitnika używane są do sporządzania przetworów: soków, drzemów itp. [12]
Zielarstwo
Surowiec zielarski:
Owoce rokitnika Fructus Hippophaë [2], Fructus Hippophëas [10]
Kora rokitnika Cortex Hippophëas [10]
Zbiór surowca zielarskiego:
Zbiór owoców jest utrudniony, ponieważ pędy rokitnika są gęsto pokryte cierniami [5], owoce we wrześniu są bardzo miękkie [5,6] i łatwo jest je rozgnieść oraz owoce są dość mocno przytwierdzone do pędów [5].
Owoce najlepiej jest zbierać po przymrozkach, ponieważ tracą w ten sposób swoją gorycz [3]. Na Syberii rokitnik zbiera się zimą, gdy owoce są zamarznięte. Obcina się wtedy pędy z owocami i młóci się je na plandekach. Zamarznięte owoce dobrze znoszą transport i można je w takim stanie przechowywać do wiosny. Owoce po odmrożeniu tracą swoją barwę i bieleją [5].
Informacje dotyczące surowca zielarskiego:
Świeże owoce posiadają swoisty ananasowy zapach i kwaskowaty smak. Owoce rokitnika można z łatwością rozgnieść. Owoce można mrozić [3]. Owoce zebrane zbyt późno, a nawet w zimie, mają nieprzyjemny (sfermentowany) zapach i konsystencję [4].
Przejrzałe owoce posiadają nieprzyjemny zapach i konsystencję [4].
Skład chemiczny surowca zielarskiego:
Owoce: Witaminy z grupy B (B1,B2,B6), Witamina C ok. 200 mg% (kwas askorbinowy), Witamina E (tokoferol), prowitamina A i inne karotenoidy (karotenoidy [10]), Witamina P (bioflawonoidy), Witamina F, barwniki antocyjanowe, kwas foliowy do 0,79 mg%, flawonoidy, fosfolipidy, steroidy, garbniki, cukry do 3,6%, inozyt pektyny, kumaryny, tłuszcze 8-9%, kwasy organiczne do 2,6% (cytrynowy, jabłkowy, d-winowy, nikotynowy, linolowy i linolenowy), sole mineralne (żelazo, mangan, bor, krzem, glin, tytan, magnez) [zbiorcze 2,3,5,6,10].
Kora: Garbniki, aminy biogenne (serotonina) [10].
Zawartość witamin w miąższu owoców [6]:
| Wit. C [mg%] | karoten [mg%] | Wit.B1 [mg%] | Wit.B2 [mg%] | Wit.E [mg%] |
| do 900 | do 60 | 0,035 | 0,056 | 145 |
Nasiona: tłuszcz do 12,5%, witamina B1, B2 i E, garbniki [5,6].
Gałęzie: garbniki do 10%, w korze alkaloid (hippofeina) [6].
Działanie surowca zielarskiego:
Wzmacniające ze względu na bardzo dużą ilość witaminy C. Witamina C zawarta w owocach rokitnika nie ulega tak szybko rozkładowi jak u innych owoców. Karotenoidy i witamina A korzystnie wpływają na błony śluzowe i skórę [2,3]. Tokoferol (Witamina E) pomaga chronić organizm przed zwyrodnieniami, skurczami i zakrzepami [2].
Surowiec stosuje się w problemach ze wrzodami żołądka, dwunastnicy, gorączkach, stanach zapalnych, podczas ciąży i karmienia, reumatyzmie [2,3].
Surowiec można stosować u dzieci. Spis surowców zielarskich, które można stosować u dzieci [7]
Owoce mogą posłużyć jako substytut tranu [6].
Owdar z nasion, według medycyny ludowej, ma właściwości przeczyszczające [6].
Przetworzony surowiec:
Olej z nasion rokitnika Oleum Hippophaë.
Posiada gęstą konsystencję, czerwonopomarańczową barwę, charakterystyczny smak i zapach. Zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe (oleinowy, linolowy, izolinolowy, linolenowy, palmitynowy, stearynowy), karoten i karotenoidy (180 mg%), tokoferole (110 mg%),. Olej działa przeciwbólowo, pomaga w gojeniu się ran [10], leczeniu oparzeń, chorób związanych z oczami, odmrożeń, odleżyn, gruźlicy skóry, egzemy, zapaleń błony śluzowej pochwy i szyjki macicznej (wprowadzanie zwilżonego tamponu), wrzodów żołądka, błon śluzowych i regeneracji uszkodzonej skóry (w tym uszkodzeń spowodowanych promieniowaniem radioaktywnym i działaniem promieni słonecznych). Olejek stosowany jest także przy hipo- i awitaminozie A [zbiorcze 2,5,6,10].
Zastrzeżenia / przeciwskazania:
Owoców rokitnika nie powinny spożywac osoby chore na ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego, zaburzenia pracy przewodu pokarmowego i mające problemy z trzutką [6].
Barwierstwo:
Z pędów można uzyskać czarną i żółta farbę [6]. Odwar z owoców wraz z odpowiednią zaprawą barwi tkaniny na kolor żółty, brunatny i czarny. Owoce z zaprawą żelazową barwią tkaniny na kolor brunatny i szary [10].
Kulinaria:
Z owoców można przyrządzać wartościowe i smaczne przetwory - marmolady, konfitury, dżemy, przeciery, soki, galaretki, kisiele, pastiłę (pastyłę), konserwy [zbiorcze 1,2,3,6,10]. Owoców rokitnika można użyć do aromatyzowania i zwiększenia zawartości witamin przetworów z innych owoców [3].
Owoce bez pestek konserwuje się w cukrze w ilości 1:1 [6].
Przecier z owoców rokitnika: świeże owoce, zebrane po przymrozkach lub mrożone, należy umyć i następnie krótko zagotować. Gorące owoce przecieramy i uzyskany przecier przenosi się do słoików i pasteryzuje [3].
Sok z owoców rokitnika: 1 kg owoców zalewamy 0,7 litra wody, zagotowujemy i wyciskamy na gorąco. Sok można słodzić według uznania. Soków można użyć do przyrządzenia wielu deserów [3].
Kosmetyka:
Odwar z owoców i gałązek, a także sok można stosować wewnętrznie oraz zewnętrznie, gdy mamy problem z wypadaniem włosów i łysiniem [6].
Alkohole:
Owoce rokitnika mogą posłużyć do wyrobu nalewek, likierów i win. Wino z owoców rokitnika charakteryzuje się złocista barwą, łatwo się klaruje i ma przyjemny aromat [5].
Ciekawostki:
Popiół z drewna rokitnika można użyć do wyrobienia potażu [6].
W starożytnej Grecji używano odwaru z gąłęzi i liści rokitnika do leczenia ludzi i zwierząt. W medycynie ludowej Tybetu i Mongolii wykorzystywano liście i owoce do leczenia chorób żołądka, skóry i gośćca [6].
Zdjęcia:
|
|
|
Rokitnik zwyczajny |
Rokitnik zwyczajny |
|
|
|
Rokitnik zwyczajny |
Rokitnik zwyczajny owoce |
|
|
|
Rokitnik zwyczajny Pozostałości po kwiatach |
Rokitnik zwyczajny niedojrzałe owoce |
Odmiany i gatunki pokrewne:
| Rokitnik zwyczajny 'Witaminaja' Hippophae rhamnoides 'Witaminaja' - odmiana z większa ilością witaminy C w owocach[5] | |
| Rokitnik zwyczajny 'Maslicznaja' Hippophae rhamnoides 'Maslicznaja' - odmiana z większa ilością witaminy C w owocach[5] | |
| Rokitnik zwyczajny 'Dar Katuni' Hippophae rhamnoides 'Dar Katuni' - odmiana z większa ilością witaminy C w owocach[5] | |
 | Oliwnik wąskolistny Elaeagnus angustifolia L. - Podobna roślina |
- Grzegory J. 1966. Ogród przy domu. PWRiL. Warszawa.
- Lewkowicz-Mosiej T. 2003. Leksykon roślin leczniczych. Świat Książki, Warszawa.
- Olechowicz-Stępień W., Lamer-Zarawska E. 1992. Rośliny lecznicze stosowane u dzieci. PZWL, Warszawa.
- Obserwacje własne: Aleksander Skrzyński
- Rejman A. (red.). 1994. Pomologia. PWRiL, Warszawa.
- Czikow P., Łaptajew J. 1987. Rośliny lecznicze i bogate w witaminę C. PWRiL, Warszawa.
- Olechowicz-Stępień W., Lamer-Zarawska E. 1992. Rośliny lecznicze stosowane u dzieci. PZWL, Warszawa.
- Google trends, hasło rokitnik. Protokół dostępu: >https://www.google.com/trends/explore#q=rokitnik (dostęp 3.12.2014)
- Rokitnik zwyczajny. Protokół dostępu: http://www.biol.uni.wroc.pl/obuwr/ogrod/dzialy_ogrodu/systematyka/pliki/text/text851.htm (dostęp 3.12.2014)
- Mowszowicz J. 1985. Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. PWRiL, Warszawa: 152,153.
- Dobrzyński T. 1968. Botanika farmaceutyczna, PWRiL, Warszawa.
- Bugała W. 1991. Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. PWRiL, Warszawa.
