Nazwa: Centuria pospolita - Centaurium umbellatum Gilib. [1,3,6]
Inne nazwy:
- Erythaea centaurium L. Pers. [3,4,5]
- Erythaea centaurium L. [6]
- Centaurium minus Moench [4]
- Centaurium erythraea Rafn [2]
- Centaurium umbellatum auct. non Gilib. [4,5]
Nazwa angielska: European centaury [5]
Inne nazwy: tysiącznik pospolity [4,6], tysięcznik [3]
Rodzina: Goryczkowate - Gentianaceae [1,3-5]
Morfologia:
Wysokość: 10-35 cm [4], do 50 cm [1].
Kwiaty: średnicy ok 1 cm [4], symetrii promienistej, siedzące lub prawie siedzące [3], wyrastają w nasadach równowąskich przykwiatków [], zebrane w podbaldach [4]. Kielich rurkowaty, posiada równo-wąsko-lancetowate łatki [3]. Pręciki przyrośnięte do korony, słupek z nitkowatą szyjką i dwułatkowym znamieniem [3]. Korona w dolnej części dolnej rurkowata, składa się z 5 płatków, barwy różowofioletowej [4].
Owoce: wąsko-lancetowata torebka, która otwiera się dwoma klapami [3], długości ok. 1 cm [4].
Łodyga: wzniesiona, w górnej części rośliny może się rozgałęziać, w dolnej części w przekroju poprzecznym sześciokątna, w górnej czworokątna [1]. Grubość łodygi około 3 mm, wysokość 15-50 cm [3].
Liście: nagie, 3- lub 5-nerwowe [4], rozetowe kształtu odwrotnie jajowatego, zwężające się w ogonek, długości do 5 cm i szerokości ok. 2,5 cm, łodygowe są siedzące, kształtu podłużnie owalnego lub równowąskolancetowatego [4]. Obydwa rodzaje liści są całobrzegie [1,4].
Nasiona:
Inne cechy: Gatunek dość zmienny [3]. Roślina gorzka w smaku [4].
Biologia:
Długość życia rośliny: roślina roczna (jara lub ozima [4]) lub roślina dwuletnia [1,3,4,5,6].
Pokrój:.
Kwitnienie: lipiec-wrzesień (VII-IX) [3,4].
Rozmnażanie:.
Ekologia:
Pochodzenie:
Zasięg terytorialny: Azja, Ameryka Północna, Europa [1]. W Polsce występuje na całym niżu, rzadziej na terenach górskich [3].
Siedliska: łąki, pastwiska, suche zbocza, zarośla, nieużytki, pola, przydroża, widne lasy liściaste, brzegi lasów, rowy, zręby śródleśne, miedze [zb. 1,3,4,6].
Centuria pospolita podlega częściowej ochronie gatunkowej na terenie całej Polski [3].
Gatunek wprowadzany do uprawy [3].
Gatunek pod częściową ochroną [4].
Zastosowanie:
Zielarstwo: Roślina lecznicza.
Zielarstwo
Surowiec zielarski:
Ziele centurii - Herba Centaurii (wraz z kwiatami [6]), synonim ziele tysiącznika [1,3,4], Herba Centaurii minoris (FP IV) [4].
Zbiór surowca zielarskiego:
Surowiec pozyskuje się ze stanu naturalnego, podczas kwitnienia i przed zżółknięciem dolnych liści. Ścina się całe rośliny, a następnie suszy w cieniu i przewiewie [1].
Ze względu na ochronę gatunkową, centurię można zbierać tylko za zezwoleniem wojewódzkiego konserwatora przyrody [3].
Informacje dotyczące surowca zielarskiego:
Wskaźnik goryczy surowca powinien być wyższy od 50. Surowiec był opisny w FP IV [1]
Zapach surowca słaby, smak gorzki [1,3].
Skład chemiczny surowca zielarskiego:
Glikozyd (gencjopikryna = gencjopikrozyd, erytauryna, amarogentyna), olejek eteryczny, kwasy organiczne, kwasy fenolowe, trójterpeny, substancje alkaloidowe, żywice, gumy, wosk, związki flawonoidowe [zbiorcze 1,3,4].
Działanie surowca zielarskiego:
Tysiącznik to surowiec gorzki, goryczowy [4], często porównywany do bobrka [6]. Poprawia trawienie (wydzielanie soków żołądkowych), apetyt, reguluje przemianę materii [zbiorcze 1,3,4,6], obniża ciśnienie krwi [4]. Stosowany przy wyczerpaniu nerwowym, bezsenności, chorobach wątroby, nadpobudliwości płciowej [3]. Zewnętrznie centurie stosuje się przy pielęgnacji i wybielaniu cery [4].
Forma stosowania:
Napary stosować należy niesłodzone, 10 minut przed posiłkiem [6].
Leki/Suplementy/Mieszanki:
- Calmagina - preparat [1].
- Tinctura amara - [1].
Odmiany, gatunki pokrewne i rośliny podobne:
| Goryczka żółta - Gentiana lutea L. [4] |
- Walewski W. 1985. Towaroznawstwo zielarskie. PZWL, Warszawa.
- ITIS. Protokół dostępu: http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=30040(dostęp 29.1.2015)
- Polakowska M. 1987. Leśne rośliny zielarskie. PWRiL, Warszawa.
- Mowszowicz J. 1985. Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. PWRiL, Warszawa: 299, 300.
- USDA. Protokół dostępu: http://plants.usda.gov/core/profile?symbol=CEER5 (dostęp 29.1.2015)
- Muszyński J. 1956. Roślinne leki ludowe. Ludowa Spółdzielnia wydawnicza, Warszawa.