Nazwa gatunkowa: Jarząb pospolity - Sorbus aucuparia L. [1,3]
Inne nazwy: jarzębina, jarząbek [1]
Rodzina: Różowate - Rosaceae [1,3]
Morfologia
|
|
Jarząb pospolity - owoce |
Wysokość: 4-15 m [1,3].
Kwiaty: drobne, 5-krotne [3], białe, zebrane w podbaldachy [1,2,4], inne źródło: baldachogrona [3]. Płatki korony koliste, 0,4-0,5 cm długości [?]. Pręcików 15-20 [3].
Owoce: kuliste, koloru pomarańczowego lub czerwonego, gorzkie w smaku, średnica owocu do 0,8 cm [1,2,3]. Owoce wybarwiają się w lipcu (VII) [3]. Owoce pozostają na drzewie do października (X) [3]. Owocostany podobnie jak kwiaty występują w postaci podbaldachów [4].
Pień/Łodyga: kora gładka, zielonawoszara [1], łuszcząca się okrężnie [3]. Pędy oliwkowo-zielone, czerwonobrunatne [1]. Pączki duże, długości 0,8-1,5 cm, stożkowatego kształtu, czarno- lub fioletowo-brunatne, z włoskami, pokryte kilkoma łuskami [1,3].
Liście: pojedyncze(*), rozmieszczone skrętolegle, opadają na zimę [3], nieparzystopierzaste, młode pokryte włoskami, listki; z wyjątkiem nieparzystego, siedzące lub osadzone na krótkich ogonkach, z brzegami ostro piłkowanymi, jajowate do lancetowatych [1]. Na jesień liście przebarwiają się wyjątkowo dekoracyjnie na kolor od żółtego do pomarańczowego [3].
Nasiona: po kilka w owocu, oddzielone pergaminowymi ściankami [3].
Kłącze:
Korzenie:
Biologia
Długość życia rośliny: roślina wieloletnia, zimująca w polskich warunkach [3].
Pokrój: krzew lub drzewo [1,3].
Kwitnienie: maj (V) [1,3].
Owocowanie: dojrzewanie owoców następuje we wrześniu (IX) [3].
Rozmnażanie: generatywnie poprzez nasiona, wegetatywnie poprzez okulizację i szczepienie [3].
Ekologia
Pochodzenie:
Zasięg terytorialny: cała Europa [3], Azja Mniejsza, Kaukaz, Syberia [2]. W Polsce jarząb pospolity występuje na terenie całego kraju (od niżu aż po pas kosodrzewiny) [3].
Siedliska: lasy, zarośla, zręby [1,2], przydroża [4]
Gatunek pospolity w Polsce [1].
Owoce jarzębu są pożywieniem wielu ptaków [3].
Uprawa
Stanowisko: słoneczne, ale może rosnąć w cieniu [3]
Podłoże: dowolne [3].
Nawadnianie:
Nawożenie:
Mrozoodporność: dobra [3].
Jarzęby są odporne na warunki miejskie, rosną powoli i dobrze prezentują swoją regularną koronę. Mogą rosnąć w środowisku silnie zanieczyszczonym [3].
Choroby i szkodniki
Choroby: Rak drzew owocowych (Nectria galligena), Zgorzel kory (Pezicula), Parch (Venturia) [3].
Szkodniki: mszyce, gąsienice (Niestrzęp głogowiec, Brudnice, Pierścienica nadrzewka i inne) [3].
Zastosowanie
- Zielarstwo: roślina lecznicza [1,2]
- Zielarstwo: lecznictwo ludowe [4]
- Zielarstwo: roślina barwierska [1]
- Dendrologia; Roślina ozdobna sadzona np. przy drogach, ulicach, na terenach zieleni miejskiej, w parkach, w zadrzewieniach krajobrazu otwartego [2,3]
- Szkółkarstwo - rozmnażanie wegetatywne, Jarząb pospolity może służyć jako podkładka pod inne jarzęby [3].
- Roślina miododajna [1]
Surowiec zielarski:
Owoc jarzębiny Fructus Sorbi, syn. Bacca Sorbi, Fructus sorborum [zbiorcze 1,4]
Kwiat jarzębiny Flos Sorbi
Skład chemiczny surowca zielarskiego:
Owoce jarzębiny: kwasy organiczne (jabłkowy, cytrynowy, bursztynowy, sobrninowy, parasorbinowy, winowy), sacharoza (cukier), sorbitol (alkohol cukrowy), sorboza, karotenoidy, witaminy (C, E, PP), garbniki, pektyny [zbiorcze 1,4].
Kwiaty jarzębiny: flawonoidy, trójterpeny [1].
Działanie surowca zielarskiego:
Owoce: moczopędne, ściągające, przeciwzapalne, wzmacniające (dzięki zawartym witaminom). Odwary z owoców wykorzystywane są przy nieżytach przewodu pokarmowego, biegunce, schorzeniach wątroby, nerek, żylaków odbytu i pęcherzyka żółciowego. Z owoców wytwarza się różne przetwory: soki, dżemy, marmolady, syropy, napoje alkoholowe [1,2].
Owoce mają właściwości odtruwające i wspomagające wątrobę [2].
Forma stosowania:
Owoce jako surowiec leczniczy powinny być wysuszone. Łyżkę sproszkowanych owoców rozrabia się w 250 ml wody i pije 2 razy dziennie przy problemach z wątrobą, woreczkiem żółciowym i przy zapaleniach nerek [4].
Zastrzeżenia:
Kwas parasorbowy zawarty w świeżych owocach może spowodować przeczyszczenie, biegunkę oraz wymioty. Po wysuszeniu owoców kwas ten ulega rozkładowi i owoce nadają się do spożycia [2].
Barwierstwo:
Kora jarzębiny z korą olszy barwi tkaniny na kolor czarny [1].
Kulinaria:
Konfitura z jarzębiny - świeże owoce zalewa się wrzątkiem i gotuje z dodatkiem cukru [4].
Jarzębiak - nalewka ze spirytusu z owoców z jarzębiny z dodatkiem cukru [4].
|
|
Jarząb pospolity |
|
|
Jarząb pospolity |
|
|
Jarząb pospolity liście |
Odmiany, gatunki pokrewne i rośliny podobne:
| Jarząb pospolity 'Edulis' = 'Dulcis' = 'Moravica' Sorbus aucuparia L. 'Edulis' = 'Dulcis' = 'Moravica' - odmiana słodka, l. i k. słabo owłosione, ogonki l. i oś l. czerwono zabarwione, listki dł 4-7 cm, owoce większe, bez goryczki (sorbiny), jadalne, o. podatna na choroby [3] | |
| Jarząb pospolity 'Pendula' Sorbus aucuparia L. 'Pendula' - odmiana zwisająca, korona nieregularna, gałęzie zwisające [3] | |
| Jarząb pospolity 'Rossica Major' Sorbus aucuparia L. 'Rossica Major' - odmiana niewieżyńska większa, silny wzrost, grube, proste pędy, listki większe od formy typowej, ogonki l. i osadka l. czerwone, owoce duże, śr. do 1,5 cm, w ZSSR uprawiana jako drzewo owocowe, nadaje się także do obsadzania alejek i przydroży [3] | |
| Jarząb pospolity Var. glabrata Wim. et Gr. Sorbus aucuparia L. Var. glabrata Wim. et Gr. - odmiana górska, wyst. w górach, w Polsce w Tatrach, l. pędy i pączki prawie nagie [3] | |
| Jarząb brzęk Sorbus torminalis (L.) Crantz. [3] | |
| Jarząb japoński Sorbus japonicus Koehne. [3] | |
| Jarząb mączny Sorbus aria (L.) Crantz. [3] | |
| Jarząb Meinicha Sorbus meinichii (Lindeb.) Hedl. [3] | |
| Jarząb pośredni Sorbus x hybrida L. [3] | |
| Jarząb szwedzki Sorbus intermedia (Ehrh.) Pers. [3] |
- Mowszowicz J. . Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. PWRiL, Warszawa.
- Lewkowicz-Mosiej T. . Leksykon roślin leczniczych. Świat Książki, Warszawa.
-
Bugała W.. Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. PWRiL, Warszawa: 315, 316.
- Muszyński J. . Roślinne leki ludowe. Ludowa Spółdzielnia wydawnicza, Warszawa.