Nazwa gatunkowa: Arcydzięgiel litwor - Archangelica officinalis Hoffm. [1,6]
Nazwa angielska: Garden angelica, holyghost [1]
Nazwa francuska: Archangeilque [1]
Nazwa niemiecka: Garten-Engelwurz [1]
Inne nazwy: dzięgiel [2], dzięgiel lekarski, arcydzięgiel lekarski [6], litwor [2,6], anżelika, Angelica archangelica L.
Rodzina: Selerowate - Apiaceae [1], dawniej Baldaszkowate - Umbelliferae [2]
Morfologia:
|
|
arcydzięgiel litwor |
Wysokość: do 2,5 m, do 2 m [2,6].
Kwiaty: drobne, koloru zielono-żółtego, zebrane w baldachy. Baldachy bardzo wypukłe, kuliste, wieloszypułkowe. Baldaszki kuliste, szypuły na szczycie szorstko owłosione, pokryw brak lub jedna, pokrywki liczne, równowąskie.
Owoc: żółtawobrunatna, wyraźnie żeberkowana rozłupka (rozpadająca się na dwie niełupki [6]), 0,6-0,9 cm długości.
Łodyga: okrągła [2], wysoka, wewnątrz pusta - dęta, podłużnie bruzdowana, rozgałęziona w górnej części [6?], czasami posiada purpurowe zabarwienie w niektórych miejscach (w dolnych częściach czerwonawa) [2]. Łodyga wyrasta po drugim lub trzecim roku [6].
Liście: dolne: większe, długoogonkowe, podwójnie lub potrójnie pierzaste, górne (łodygowe): liście są mniejsze, pojedynczo-pierzaste, z dużymi pochwami [2]. W pierwszym roku po wykiełkowaniu zazwyczaj powstaje rozeta przyziemnych liści [6].
Nasiona: niełupki.
Korzenie:
Biologia:
Długość życia rośliny: roślina dwuletnia [2], trzyletnia [6], czteroletnia [2] lub wieloletnia.
Pokrój: wysoka bylina.
Kwitnienie: lato: czerwiec - sierpień (VI-VIII).
Rozmnażanie: generatywnie poprzez siew nasion.
Ekologia:
Występowanie: Zachodnia, Środkowa i Północna Europa, Północne rejony Azji [zb.2 +]. W Polsce jest rośliną rodzimą [2] ale występuje rzadko - spotykany na niższych rejonach w Karpatach, Tatrach i Sudetach [zb. 2,6].
Siedliska: gromadnie nad brzegami potoków [], wilgotne zarośla, lasy i łąki w Karpatach i Sudetach [2], wierzbiny.
Uprawa: w środkowej i południowej Europie [6].
Uprawa/Ochrona:
Stanowisko: słoneczne
Podłoże: średnio żyzne, przepuszczalne, głębokie, o dobrej strukturze, próchniczne, zasobne w wodę [6].
Nawadnianie: dobre.
Nawożenie: standardowa dawka obornika w ilości 60 t/ha, 60-80 kg czystego N podzielonego na dwie dawki, 60-90 kg P2O5, 100-160 kg K2O przedsiewnie. Na glebach zakwaszonych należy wykonać zabieg wapnowania w ilości 1-2 t/ha w zależności o typu gleby.
Arcydzięgiel uprawiany jest z rozsady. Nasiona wysiewamy do rozsadnika na przełomie lipca i sierpnia. Do założenia 1 ha plantacji potrzeba 6 arów rozsadnika i około 4 kg nasion. Po siewie nie przykrywamy żadnymi osłonami rozsadnika, wystarczy lekko ugnieść glebę za pomocą walca. Gdy rozsada uzyska 3 liście właściwe, wysadzamy ją do gruntu. Grunt powinien być starannie uprawiony.
Choroby: Arcydzięgla atakują choroby takie jak : Zgorzel siewek, Brunatna plamistość liści arcydzięgla, Chwościk arcydzięgla, Mączniak rzekomy, Rdza arcydzięgla. Wymienione choroby te można zwalczać przy pomocy środka Dithane NeoTec 75 WG (*Stan na rok 2011).
Szkodniki: Mszyce, Przędziorki, Zmiennik złocieniowiec. Do zwalczania mszyc i zmiennika służą środki takie jak Bulldock 025 EC, Karate Zeon 050 CS w chwili wystąpienia szkodnika. Przędziorki zwalcza się przy pomocy Karate Zeon 050 CS z chwilą pojawienia się szkodnika. (*Stan na rok 2011).
Zastosowanie:
- Zielarstwo roślina lecznicza
- Suszone kwiatostany można użyć do dekoracji przy zimowych bukietach.
- Cukiernictwo - surowiec aromatyczny wykorzystywany w cukiernictwie i wielu innych branżach spożywczych[6]
- Likiernictwo [2,6] - Korzeń służy także do produkcji wódek gatunkowych, nalewek (dzięgielówka, litworówka), likierów (likier benedyktyński, likier chartreuse, likier ze świeżych pędów) i herbatek
- Przemysł perfumeryjny [2]
- Przemysł farmaceutyczny - jako środek poprawiający zapach lekarstw [2]
Zielarstwo:
Surowiec zielarski:
Korzeń Arcydzięgla, czasami nazywany też Korzeniem litworu - Radix Archangelicae, syn. Radix Angelicae [2].
Zbiór surowca:
Według nowszych źródeł: Zbiór przeprowadzamy na jesień (wrzesień, październik [6]) pierwszego roku uprawy lub na wiosnę w drugim roku, przed rozpoczęciem wegetacji. W tych terminach w korzeniach znajduje się najwięcej olejku eterycznego. Do zbioru surowca możemy użyć koparki do ziemniaków, wykopując korzenie w dwóch fazach: pierwsze - wyoranie, drugie - oczyszczenie korzeni. Temperatura suszenia nie powinna przekroczyć 40°C [6], Plon korzeni wynosi 1,5 - 2 t/ha. Na 1 kg suszu potrzeba 4 kg świeżego surowca.
Według starych źródeł: Zbiór należy przeprowadzić we wrześniu, w drugim roku uprawy. Surowiec należy szybko wysuszyć w temperaturze do 35°C [2].
*Różnice w zbiorze według źródeł mogą wynikać ze sposobu, intensywności upraw oraz stosowanych odmian.
Informacje dotyczące surowca:
Surowiec posiada barwę szarobrunatną do czerwonobrunatnej [2,6]. Wysuszony surowiec jest lekki i kruchy [6]. Na kłączach widać pozostałości po liściach. Korzenie podłużne, bruzdowane są zwykle pojedyncze. Zapach surowca jest silnie aromatyczny, swoisty. Smak palący i gorzkawy [2].
Według FP VI surowiec powinien zawierać nie mniej niż 0,3% olejku eterycznego .
Według starych norm: Surowiec powinien zawierać co najmniej 0,5% olejku eterycznego [2].
Surowiec zawiera:
Olejek eteryczny (około 0,3-1,5%), w olejku występują (alfa-felandren, borneol, alfa-pinen, lakton kwasu hydroksypentadecylenowego, kwas metyloetylooctowy, 2-nitro-alfa-felandren (2-nitro-p-menta-1,5dien), trans-6-nitro-beta-felandren (trans-6-nitro-1(7)2-p-mentadien), cis-6-nitro-beta-felandren (cis-6-nitro-1(7)2-p-metadien), m akrocykliczny lakton (pentadekanolid).
Według Bisseta w surowcu jest 0,35-1,9% olejku eterycznego, z czego 80-90% to monoterpeny: beta-felandren (13-28%), alfa-felandren (2-14%), alfa-pinen (14-31%).
Ponadto w surowcu występują: związki furanokumarynowe, flawonoidy, sole mineralne, pochodne kumaryny (ostenol, angelicynę, umbeliferon), kwasy organiczne (angelikowy, chlorogenowy, kawowy), substancje goryczowe, garbniki, pektyny, żywicę, sytosterol, cukry.
Skład olejku może się różnić w zależności od miejsca pozyskania surowca [6].
Działanie:
Wzmacniające na ośrodek naczynioworuchowy i układ trawienny [2]. Surowiec ma także właściwości uspokajające (kumaryny), odprężające, przeciwbakteryjne, przeciwbólowe (bóle korzonków, stawów, mięśniobóle, nerwobóle), wiatropędne, słabo moczopędne [6]. Stosowany w stanach wyczerpania nerwowego, w niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych, w osłabionej perystaltyce jelit [2]. Wykazuje także działanie napotne i moczopędne.
Stosowany także jako środek tonizujący, wykrztuśny, poprawiający łaknienie, przyspieszający przemianę materii i wzmacniający.
Arcydzięgiel może być stosowany u dzieci [6].
Zastrzeżenia:
Świeży sok może wywołać u niektórych osób reakcję alergiczną [6].
Preparaty:
- Nervosol - dzięgiel jest jednym ze składników,
- Spiritus Angelicae compositus - preparat do zewnętrznych nacierań w bólach mięśniowych, gośćcowych, nerwobólach [6]
Ciekawostki:
Drogą destylacji parą wodną otrzymuje się olejek eteryczny, który znajduje zastosowanie w przemyśle spożywczym, spirytusowym i perfumeryjnym, a także w lecznictwie jako składnik poprawiający zapach [2].
O Arcydzięglu powstała legenda mówiąca o postaci archanioła, który objawił cudowne właściwości tej rośliny pustelnikom.
Dawniej arcydzięgiel używano w leczeniu dżumy, wrzodów, chorób płuc, przy reumatyzmie i zatruciach.
Dziko rosnące rośliny są objęte całkowitą ochroną gatunkową.
Surowiec był objęty w FP III. Surowiec często atakowany jest przez owad[2].
Miazga podestylacyjna z arcydzięgla stanowi dietetyczny dodatek do pasz dla bydła.
Liście używane są do sporządzania past ziołowych, a młode pędy liściowe i ogonki kwiatowe do wyrobu konfitur.
Odmiany i gatunki pokrewne:
- Dzięgiel leśny Angelica silvestris L. - [6].
- Dzięgiel przybrzeżny Angelica litoralis Fr. - [6]
- Barszcz sosnowskiego Heracleum sosnowskyi Manden. - roślina toksyczna
- Lewkowicz-Mosiej T. 2003. Leksykon roślin leczniczych. Świat Książki, Warszawa.
- Walewski W. 1985. Towaroznawstwo zielarskie. PZWL, Warszawa.
- Pisulewska E., Janeczko Z. 2008. Krajowe Rośliny Olejkowe. Know-How, Kraków.
- Mowszowicz J. 1985. Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. PWRiL, Warszawa.
- Zalecenia ochrony roślin na lata 2010/2011 - Rośliny zielarskie.
- Olehowicz-Stępień W., Lamer-Zarawska E. 1992. Rośliny stosowane u dzieci. PZWL, Warszawa.